Με ποιον είμαι

Είμαι με τον δάσκαλο σε ένα υποβαθμισμένο δημοτικό σχολείο ενός συνοικισμού του Ασπροπύργου, που ξέρει πως δεν έχει τα μέσα για να κάνει τη δουλειά του έστω και με στοιχειώδη αξιοπρέπεια, που ξέρει ακόμα πως κατά πάσα πιθανότητα ούτε ένα από τα παιδιά της τάξης του δεν θα γλυτώσει τη ζωή του δρόμου και της παρανομίας, μα που και πάλι προσπαθεί να κάνει το καλύτερο γιατί έτσι είναι το σωστό, γιατί ίσως και κάποιο από τα παιδάκια αυτά να κάνει την έκπληξη και να τα καταφέρει.

Είμαι με την αγροτική γιατρό της Σερίφου που μια χειμωνιάτικη νύχτα με κακό καιρό αντιμετωπίζει ένα έκτακτο περιστατικό, ένα έμφραγμα ίσως ή ένα σοβαρό ατύχημα. Έμπειρος γιατρός δεν υπάρχει, σύστημα τηλεϊατρικής ούτε για αστείο, η αεροδιακομιδή δεν είναι εφικτή, κι εκείνη αυτήν την ώρα έχει σαστίσει μα θα την βρει τη δύναμη να κάνει το σωστό, από το οποίο θα εξαρτηθεί μια ζωή.

Είμαι με τον ονειροπόλο δημιουργό στην Δράμα που όλοι του λένε πως τα ονειρά του είναι απατηλά και απραγματοποίητα (πόσο μάλλον σ'αυτήν τη γωνιά της Μακεδονίας), μα αυτός καλά το ξέρει ότι μια μέρα θα τα κάνει όλα πραγματικότητα και δεν περιμένει από κανένα σύμπαν να συνωμοτήσει για να συμβεί αυτό, μα το καταφέρει με επιμονή, εργατικότητα, ομαδικότητα και μια ανεξάντλητη δίψα για μάθηση (χωρίς καν να χρειαστεί να αφήσει τον τόπο του, όπως με τόση σιγουριά του λένε),

Είμαι με τη νέα δικαστή στη Θεσσαλονίκη που του τυχαίνει μια υπόθεση την οποία όλοι αποφεύγουν (φαίνετα, κάτι περισσότερο θα ξέρουν...) μα εκείνος θα την προχωρήσει σύμφωνα με τον όρκο του όχι από άγνοια κινδύνου (ή ίσως όχι μόνο από αυτο) μα από μια ανάγκη να αποδοθεί δικαιοσύνη,

Είμαι με αυτήν την παρέα των φίλων στην Πάτρα που με ρομαντισμό περισσότερο ξεκίνησαν μια τεχνική εταιρεία και προσπαθούν να πάρουν μια δουλειά με την αξία τους, κάνουν την καλύτερη και την οικονομικότερη προσφορά, μα δέχονται μετά ένα τηλεφώνημα περίεργο που τους λέει "άφησέ την αυτήν εδώ, θα έχει για σένα άλλη στο μέλλον". Και όμως όχι, δεν την αφήνουν, δεν χορεύουν στο ρυθμό που παίζει η μουσική της παρακμής και μέχρι τέλους το κυνηγάνε, άσχετα αν συνήθως τελικά χάνουν (και όμως, κάποιοι τελικά κερδίζουν),

Είμαι με τον επιστήμονα, με τον ερευνητή, σε μια σχολή των Αθηνών, που όλοι τον ρωτούν "μα γιατί μένεις εδώ; θα μπορούσες να πας στην Αμερική, στην Ευρώπη, στην Κίνα..." και όμως αυτός επιμένει να πασχίζει να ανακαλύψει νέα γνώση, με ένα κλάσμα των πόρων που έχουν οι συνάδελφοί του διεθνώς, όχι μόνο μην έχοντας αναγνώριση αλλά συχνά να έχει και την χλεύη των ''κατεχόντων τους θεσμούς",

Είμαι με τον Πακιστανό εργάτη της Πελοποννήσου, που είναι μήνες απλήρωτος και το αφεντικό του τον απειλεί πως θα τον καταγγείλει για "λαθραίο" στην αστυνομία αν "δεν κάτσει ήσυχα", κι όμως αυτός βρίσκει το θάρρος και ζητάει τα χρήματά του (και μάλιστα για να τα στείλει στην οικογένειά του, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά),

Είμαι με όσους προσπάθησαν κι απέτυχαν, με τους χιλιάδες ικάρους που έλιωσαν τα φτερά τους, αυτούς συγκεκριμένα που και εκατό ζωές να είχαν πάλι σε εκατό απέλπιδες προσπάθειες θα τις αφιέρωναν (γιατί ξέρουν πως κάποιος, κάπου, κάπως θα τα καταφέρει και αυτό είναι τελικά το μόνο που μετράει),

Είμαι με αυτούς, οπουδήποτε στον κόσμο, που σκοπό της ζωής τους το έβαλαν να ανατρέπουν τις ισορροπίες για να βρεθούμε σε μια κατάσταση νέα, πιο δίκαιη και πιο αρμονική,

Είμαι τελικά με αυτά τα δυο κύτταρα, τα μαγικά συστατικά τα αρχέγονα του ανθρώπου, που η τύχη τα έφερε μαζί, πολλαπλασιάστηκαν και, μέχρι να γίνουν χώμα ή στάχτη, θέλησαν να προσπαθούν να κάνουν το καλό - και κάνοντάς το, με τρόπο θεϊκό, βρίσκουν τη δύναμη να συγχωρούν όποιον αντί για τον δρόμο της ομορφιάς (από άγνοια, είναι βέβαιο) έχει επιλέξει εκείνον της ασχήμιας.

Σχετικά με το αίσχος της δήθεν "ομοιότητας" κομμουνισμού - φασισμού

Κάπου διάβασα σήμερα για την "Black Ribbon Day". H θλίψη και η οργή που μου δημιυύργησε, βλέποντας την προπαγάνδα που θα ζήλευε και ο Γκαίμπελς να διακινείται στο διαδίκτυο, με οδήγησαν να γράψω τις παρακάτω γραμμές.

Ο Χρόνης Μίσσιος μας δίδαξε πως "την ιστορία την γράφουν οι νικητές και ανυποψίαστοι την πιστεύουν". Αυτό είναι που παρατηρούμε να γίνεται μετά το τέλος του "Ψυχρού Πολέμου" διάφορα αντιδραστικά κέντρα εξουσίας της "Δύσης" έχουν ξεκινήσει μια συστηματική, μακροχρόνια και στρατηγική προσπάθεια κατασυκοφάντησης της αριστερής και συγκεκριμένα της κομμουνιστικής ιδεολογίας ξεκινώντας πάντα από την ιστορική πραγματικότητα του αίσχους των ολοκληρωτικών σταλινικών καθεστώτων και κάνοντας μετά ένα προπαγανδιστικό λογικό άλμα στα επίπεδα της πολιτκής ιστορίας και ιδιεολογίας. 

Η "γραμμή" τους είναι απλή: "Κομμουνισμός και φασισμός λίγο-πολύ ταυτίζονται", υποστηρίζουν.

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός όμως για να έχει γνώση των εξής γεγονότων: 

• Ο επιστημονικός σοσιαλισμός συγκέντρωσε τις πιο αγνές και καθαρές φωνές της ανθρώπινης ιστορίας.
• Ο φασισμός, από την άλλη, τις πιο αισχρές.

Η μεγάλη Οκτωβριανή επανάσταση, οι δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο, ανάγκασε το κατεστημένο σε όλον τον πλανήτη να δώσει δικαιώματα στα λαϊκά στρώματα όπου γης. Όπως είχε πει ο Ρούζβελτ στους βιομηχάνους «διαλέξτε αν θα χάσετε το κεφάλι σας ή το καπέλο σας».

Τελικά η ίδια η σοβιετική ένωση συνέτριψε τον φασισμό με τίμημα 20.000.000 νεκρούς και μια απολύτως διαλυμένη χώρα. Δείτε πόσους νεκρούς είχαν οι ΗΠΑ ή η Μεγάλη Βρετανία και θα καταλάβετε (hint: Η μικρή Ελλάδα είχε περισσότερους).

Προφανώς βέβαια τα κομμουνιστικά καθεστώτα (πολύ κακώς και δυστυχώς) εξελίχθηκαν σε απολυταρχικά και για αυτό κατέρρευσαν. Τα εξηγεί πολύ ωραία (είκοσι χρόνια _πριν_ τα γεγονότα!) η Ρόζα Λούξεμπουργκ, τα έδειξε ο Τρότσκι με τον βίο του, τα γράφει όμορφα ο Όργουελ στη φάρμα των ζώων και στο 1984.

Η επανάσταση έχασε το δημοκρατικό, πολυφωνικό χαρακτήρα της και αυτό ήταν η ταφόπλακα της — προσωρινά βεβαίως διότι ο σοσιαλισμός εξακολουθεί να αποτελεί ιστορική αναγκαιότητα, όπως επιβεβαιώνουν όλες οι συζητήσεις για Universal Basic Income, Universal Basic Services etc

Από την ανάλυση αυτή μέχρι να φτάνει κανείς στην «εξομοίωση φασισμού - κομμουνισμού» μεσολαβούν ωκεανοί προπαγάνδας που, όπως έγραψα παραπάνω, προκαλούν θλίψη και οργή. 

Είμαι βέβαιος, ότι οι νέοι σε όλο τον πλανήτη, θα διαβάσουν το "Δώρο του Θυμού" του Arun Gandhi και να μετατρέψει αυτήν την οργή σε καύσιμο, σε ενέργεια δηλαδή για την επανεκκίνηση της παγκόσμιας ιστορικής προσπάθειας για μια πιο δίκαιη κοινωνία.

Νεοφυείς επιχειρήσεις: Το μαγικό φίλτρο της επιτυχίας

Μιλούσα πρόσφατα σε ένα online συνέδριο και δυο μέρες πριν είχαμε μια σύντομη τηλεδιάσκεψη με τη συντονίστρια, η οποία ήθελε να γνωρίσει τους ομιλητές και να σχεδιάσει τη ροή της εν λόγω δημόσιας συζήτησης. Όταν της εξήγησα τι κάνουμε στην Starttech Ventures και ποιο είναι το track record μας (AbZorba Games, Επίγνωσις, Yodeck), γελώντας μου είπε πως την εταιρεία μας θα την παρουσίαζε "σαν την κότα που γεννά τα χρυσά αυγά".

Πράγματι το track record μας είναι κάτι που γεμίζει με ικανοποίηση όλους τους ανθρώπους της Starttech Ventures. Σε ένα άρθρο μου στο εταιρικό blog έχω παρουσιάσει τα "9 βήματα για τη δημιουργία ενός κερδοφόρου B2B SaaS" και προτρέπω όποιον ενδιαφέρεται για το θέμα αυτό να το διαβάσει καθώς αποτυπώνει την εμπειρία που έχουμε αποκτήσει στη διάρκεια είκοσι ετών. 

Παρά ταύτα, συζητώντας με διάφορους επενδυτές από το εξωτερικό - κατά κύριο λόγο από τη Βόρεια Αμερική - δέχτηκα πιεστικές ερωτήσεις σχετικά με τις παραμέτρους του ελληνικού επιχειρηματικού οικοσυστήματος οι οποίες επιτρέπουν σε μεθοδολογίες όπως αυτή που παρουσιάζω στο παραπάνω blog post, όχι μόνο να εφαρμοστούν με επιτυχία αλλά να καταφέρουν έναν πραγματικά αδιανότο συνδυασμό κερδοφορίας και ρυθμού ανάπτυξης.

Στο σημείο αυτό να σημειώσω πως αν κάτι καθιστούσε τις επιχειρήσεις της Starttech Ventures "μοναδικές" ήταν ακριβώς αυτός ο συνδυασμός: "Κερδοφορία από πολύ νωρίς δίχως περιορισμό της ανάπτυξης.". Κάτι που φαίνεται να αντιβαίνει την "κοινή λογική" των venture capital investors.

Στο άρθρο αυτό δεν θα αναφερθώ ούτε στην επιχειρηματική μας εμπειρία και φιλοσοφία (lean startup, agile, customer development, design thinking), ούτε στα ισχυρά μας κίνητρα (προσωπική & ομαδική ανάπτυξη, οικονομική ανεξαρτησία), αλλά περισσότερο σε παραμέτρους της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας που την καθιστούν ιδιαίτερα ελκυστική για τέτοιου είδους επιχειρηματικές δραστηριότητες.

Πηγαίνοντας κατευθείαν στην ουσία, το μαγικό φίλτρο της επιτυχίας είναι το εξής: "Η δυνατότητα δημιουργίας μικρών ομάδων ανάπτυξης προϊόντων οι οποίες έχουν στην ίδια γεωγραφική τοποθεσία όλο το απαραίτητο φάσμα εμπειριών και δεξιοτήτων και ταυτόχρονα έχουν ιδιαιτέρως ανταγωνιστικό μέσο κόστος λειτουργίας αλλά και πολύ μικρό - έως και μηδαμινό - πολιτισμικό χάσμα με την κύρια αγορά στόχο: Εκείνη της βορείου Αμερικής."

Εξηγούμαι: Είναι γνωστό πως σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (Βουλγαρία, Ρουμανία, Ουκρανία, κλπ) κανείς μπορεί να βρει εξαιρετικά ικανούς πληροφορικούς σε ιδιαίτερα ανταγωνιστικό κόστος. Το ίδιο και στην Ινδία και σε άλλες χώρες της ΝΑ Ασίας. Όμως, παρότι μπορεί να βρει τους "προγραμματιστές", δεν μπορεί να βρει το υπόλοιπο αναγκαίο φάσμα δεξιοτήτων: Designers, product marketers, business experts, κλπ.  

Τι κάνει λοιπόν ο ανταγωνισμός μας, κατά βάση εταιρείες στη Βόρεια Αμερική ή στη Δυτική Ευρώπη: Έχει το ακριβοπληρωμένο κομμάτι της ομάδας ανάπτυξης προϊόντος σε κάποιο από τα μεγάλα hubs (Bay Area, NY, Boston, London, Paris, etc) και ένα άλλο κομμάτι της ομάδας (κατά κανόνα τους "προγραμματιστές") σε κάποιο γνωστό outsourcing hub, σε κάποια από τις χώρες που ανέφερα παραπάνω.

Αυτή η προσέγγιση έχει τρία σημαντικά προβλήματα, που όλα τους παίζουν καθοριστικό ρόλο στις μεγάλες αποτυχίες που βλέπουμε τόσο συχνά - παρά τα εντυπωσιακά κεφάλαια που επενδύονται στις εταιρείες:

• Μέσο κόστος: Μπορεί ο προγραμματιστής στη Σόφια ή στο Μινσκ να αμείβεται με πολύ ανταγωνιστικό κόστος σε σχέση με έναν προγραμματιστή ίδιας εμπειρίας και ικανοτήτων στο Palo Alto, όμως οι τιμές των design/marketing/business ανθρώπων σε αυτό το μεγάλο hub είναι τόσο υψηλές που το μέσο κόστος ανάπτυξης προϊόντος παραμένει πολύ υψηλό σε σχέση με εκείνο της Αθήνας, όπου ναι μεν ο προγραμματιστής έχει μεγαλύτερο κόστος από τον αντίστοιχο του Κιέβου όμως ο designer είναι πάρα πολυ οικονομικότερος επίσης από τον αντίστοιχο του Κιέβου.
• Αποδοτικότητα και πολιτισμικό χάσμα: Όπως και να το κάνουμε η κυρίαρχη κουλτούρα στην Ελλάδα είναι πολύ κοντινότερη στη Βόρεια Αμερική απ' ότι είναι η κυρίαρχη κουλτούρα στην Τιμισοάρα ή στο Μπάγκαλορ. Αν στο πολιτισμικό χάσμα προστεθεί και η διαφορά ώρας και γλώσσας, που εξ ορισμού καθιστούν την επικοινωνία πιο δύσκολη, καταλαβαίνει κανείς εύκολα πόσο πιο αποδοτική είναι μια ομάδα που λειτουργεί εξ ολοκλήρου στην Αθήνα σε σχέση με μια άλλη που είναι μοιρασμένη μεταξύ Austin και Minsk.
• Η ίδια η έννοια της ομάδας: Όσο κι αν προσπαθήσει κανείς, είναι πολύ δύσκολο να εξηγήσει για ποιο λόγο δυο μέλη της ίδιας ομάδας πρέπει να έχουν τόσο εντυπωσιακά διαφορετικές αμοιβές. Μια διαφορά 10x είναι μάλλον συνηθισμένη ενώ πολλές φορές θα δει 20x ίσως και περισσότερο. Ναι, καλά καταλάβατε, στο ίδιο product development team μπορεί να είναι ένας designer στη Νέα Υόρκη που στοιχίζει στην εταιρεία του $300,000 ανά έτος και ένας προγραμματιστής σε έναν outsourcing paradise που στοιχίζει $15,000 ανά έτος. 
• Αν θέλετε έναν νέο όρισμό του wishful thinking είναι ότι οι δυο αυτοί άνθρωποι θα μπορέσουν να νιώσουν ποτέ ισότιμα μέλη της ίδιας ομάδας - πολύ χειρότερα που ο προγραμματιστής κατά πάσα πιθανότητα δεν θα είναι υπάλληλος της εταιρείας αλλά "νοικιασμένος" από κάποια εταιρεία outsourcing. Όμως, είναι απόλυτα σαφές, τις εταιρείες δεν τις κάνουν τα ίδια τα προϊόντα αλλά οι ομάδες ανθρώπων που τα αναπτύσσουν!

Με βάση την παραπάνω ανάλυση εδώ και αρκετά χρόνια (για παράδειγμα εδώ, εδώ και εδώ) αρθρογραφώ λέγοντας πως μπορούμε να μπούμε στην άνοιξη της ελληνικής οικονομίας με αυτόχθονες και αυτοτελείς/ανεξάρτητες επιχειρηματικές προσπάθειες στον χώρο της τεχνολογίας, οι οποίες εμπορικά στοχεύουν κατά κύριο λόγο στη Βόρεια Αμερική. Ήδη υπάρχουν πολλά παραδείγματα (αλλά και τα απαραίτητα αντι-παραδείγματα) που αποδυκνείουν την ορθότητα αυτής της προσέγγισης.

Στην Αθήνα - σύντομα και στην υπόλοιπη Ελλάδα - μπορεί κανείς να οργανώσει ολοκληρωμένες ομάδες με όλο το φάσμα δεξιοτήτων που απαιτεί η ανάπτυξη ενός τεχνολογικού προϊόντος (B2B SaaS, με απόλυτη σιγουριά) για τη Βόρεια Αμερική. Οι απαιτήσεις σε επένδυση είναι μικρές (συνήθως friends, family & angel investors επαρκούν) και η επιτυχία έρχεται σχετικά γρήγορα. 

Αυτό που πρέπει να γίνει είναι να υιοθετηθούν πρακτικές όπου κάθε εργαζόμενος θα έχει ένα δίκαιο μερίδιο στην υπεραξία της εργασίας του (τα stock options είναι ένα αποτελεσματικό εργαλείο για αυτό), ώστε η σχετικά χαμηλή αμοιβή (απολύτως επαρκής για διαβίωση στην Ελλάδα, βεβαίως) να ισοσταθμίζεται με σημαντική εισροή υπεραξίας μετά από μερικά χρόνια - Το έχω δει ήδη σε τρεις περιπτώσεις, είμαι απολύτως βέβαιος πως είναι κάτι επιτεύξιμο. Έτσι, η ομάδα όχι μόνο θα έχει ικανότητα και αποτελεσματικότητα, αλλά επιπλέον θα έχει και ένα ισχυρό κίνητρο να κάνει το "κάτι παραπάνω" που θα της επιτρέψει να σταθεί στον σκληρό διεθνή ανταγωνισμό.

Κάποιοι θα πουν ότι ένα πρόβλημα που ίσως προκύψει είναι η διαθεσιμότητα ταλέντου. Δηλαδή, δέχονται τους παραπάνω συλλογισμούς όσο οι εταιρείες που λειτουργούν στην Ελλάδα είναι σχετικά "λίγες". Τι θα γίνει όμως αν δεκαπλασιαστούν και συνεχίσουν να μεγαλώνουν; Θα μπορέσει να βρεθεί επαρκές ανθρώπινο δυναμικό σε όλο το αναγκαίο φάσμα δεξιοτήτων;

Η απάντηση είναι ότι ναι, θα μπορέσει να βρειθεί. Πρώτα απ' όλα κάθε χρόνο προστίθενται νέα, καλά εκπαιδευμένα άτομα στην αγορά εργασίας. Στη συνέχεια ήδη παρατηρείτε ένα κύμα επιστροφής στην Ελλάδα από τη γενιά που κατά το 2010 έπεσε θύμα του "brain drain". Κατά τρίτο και σημαντικότερο λόγο, θα έρθει σύντομα η ώρα που η Ελλάδα θα ανακτήσει την κεντρικότητά της στην Ανατολική Μεσόγειο, όπου υπάρχουν πρακτικά ανεξάντλητες δεξαμενές ταλέντου το οποίο με πολύ μεγάλη χαρά θα ερχόταν να εργαστεί στην Αθήνα.

Ας είμαστε αισιόδοξοι: Η τεχνολογία και το διαδίκτυο μπορούν να οδηγήσουν σε μια νέα άνοιξη της ελληνικής οικονομίας. Αρκεί να δούμε τ´α πράγματα μέσα από το πρίσμα της αξιοκρατίας και της μακροπρόθεσμης στρατηγικής. 

Ο Ιησούς στην Τήνο

Ένα από τα πιο ωραία διδάγματα της χριστιανικής παιδείας είναι εκείνο που περιγράφει την οργή που κυρίευσε τον Ιησού Χριστό όταν είδε τους εμπόρους να κατακλύζουν τον Ναό του Σολομώντος και να αισχροκερδούν επάνω στο θρησκευτικό συναίσθημα του λαού. Όλοι μας θυμόμαστε τα κείμενα που γράφουν ότι ο Ιησούς κυνήγησε τους εμπόρους "με τον βούρδουλα", ενώ μια πολύ ζωντανή περιγραφή προσφέρει και ο Νίκος Καζαντζάκης στον "Τελευταίο Πειρασμό" που λέει ότι ο Γιος της Μαρίας επιτέθηκε με τη βουκέντρα σε έναν όχλο εμπόρων. 

Σε προσωπικό επίπεδο μπορώ να πω ότι η θρησκευτική μου διαμόρφωση στηρίχτηκε στην αφήγηση αυτή, καθώς και στην άλλη με την καλή Σαμαρείτισσα που της εξηγεί πως ο Θεός μπορεί να λατερεύεται οπουδήποτε και όχι μόνο στον Ναό του Σολομώντος.

Σκοπός μου σίγουρα δεν είναι να κάνω μια θεολογική συζήτηση ούτε και να επιχειρηματολογήσω επάνω στην ιστορική εξέλιξη της χριστιανικής θρησκείας (πως αυτή δηλαδή σιγά  σιγά αφομοίωσε πολύ μεγάλο αριθμό ειδωλολατρικών πρακτικών και εθιμων) αλλά να θίξω ένα ιδιαίτερα θλιβερό φαινόμενο που συναντάται σε όλη την ελληνική επικράτεια, σε έναν όμως τόπο παίρνει ανυπέρβλητες διαστάσεις:

Την Παναγία της Τήνου.

Θέτω το ερώτημα εξ' αρχής: Πώς θα αντιδρούσε ο Ιησούς εάν με κάποιο τρόπο επισκεπτόταν σήμερα τον Ιερό Ναό της Μεγαλόχαρης στην Τήνο; Τι θα έλεγε για όλην αυτή την αδιανόητη εκμετάλλευση και αισχροκέρδεια σε βάρος δυστυχισμένων ανθρώπων που έχουν χάσει κάθε ελπίδα και ψάχνουν στήριγμα μόνο σε Εκείνον; Θα συμφωνούσε ο Ναζωραίος με τα χιλιάδες χρυσά και ασημένια τάματα που καταλήγουν στα χυτήρια για να γίνουν τελικά πλάκες χρυσού και αργύρου; Θα επικροτούσε τη διακίνηση φυλαχτών, κομποσχοινιών, χαϊμαλιών και κάθε άλλου είδους ''θαυματουργών'' μικροαντικειμένων που ''προστατεύουν" από το κακό;

Η μήπως τελικά ο Γιος του Ανθρώπου θα έπαιρνε ξανά τον βούρδουλα και τη βουκέντρα και δεν θα άφηνε τίποτα όρθιο από αυτό το ασύλληπτο αίσχος;

Αυτό που συμβαίνει στην Τήνο είναι απολύτως απαράδεκτο και ήρθε η ώρα να σταματήσει, όπως βεβαίως το ίδιο πρέπει να γίνει και οπουδήποτε αλλού εμφανίζονται τέτοια φαινόμενα. Μπορεί κανείς να διακρίνει τουλάχιστον τρεις διαστάσεις:

(α) Στη Μεγαλόχαρη έρχονται, μεταξύ άλλων, άνθρωποι που αντιμετωπίζουν σημαντικότατα προβλήματα, πολλές φορές θέματα ζωής και θανάτου. Οι άνθρωποι αυτοί είναι απελπισμένοι και ψάχνουν από κάπου να κρατηθούν. Η σύχρονη επιστήμη, η ψυχιατρική, η ψυχολογία και ίσως και άλλα συναφή γνωστικά αντικείμενα, πολλές φορές μπορούν να απαλύνουν τον πόνο αυτών των ανθρώπων και να τους βοηθήσουν να διαχειριστούν καλύτερα τα αδιέξοδα που αντιμετωπίζουν. 

Προσοχή: Αυτό δεν έχει σε τίποτα να κάνει με την θρησκευτική πίστη - κάθε άλλο! Πολλοί επιστήμονες επιβεβαιώνουν πως η θρησκευτική πίστη συχνά βοηθά πολύ σε αυτές τις δύσκολες καταστάσεις. Το να ανεβαίνεις γονυπετής από το λιμάνι της Τήνο μέχρι τη Μεγαλόχαρη, δεν είναι εκδήλωση θρησκευτικής πίστης αλλά αντίθετα μια ταπείνωση που δεν αξίζει κανένα ανθρώπινο ον. Πολύ περισσότερο που είναι ξεκάθαρο ότι η μεγάλη πλειοψηφία των συνανθρώπων μας που αναγκάζεται από τις καταστάσεις να μπει σε αυτήν τη διαδικασία δεν έχει εύκολη και άμεση πρόσβαση σε επιστημονικές υπηρεσίες ψυχιατρικής και ψυχολογικής υποστήριξης.

Αντί λοιπόν να στρώνουμε κόκκινο χαλί από το λιμάνι μέχρι το ύψωμα που βρίσκεται ο Ιερός Ναός, ας φροντίσουμε οι συνάνθρωποί μας να μπορούν να λάβουν τη βοήθεια των εξειδικευμένων επιστημόνων όποτε και για όσο την χρειάζονται.

(β) Τα τάματα: Είναι πραγματικά πέρα από κάθε φαντασία ο πλούτος που συγκεντρώνεται μέσω των ταμάτων. Ας μην σχολιάσουμε εδώ τη λογική της συναλλαγής: Πληρώνει ο "πιστός" για να "αγοράσει" το έλεος του Μεγαλοδύναμου (δηλαδή, μιλάμε για την πλέον αντι-χριστιανική προσέγγιση που θα μπορούσε ποτέ κανείς να φανταστεί), αλλά να μείνουμε στο εξής: Τι τον χρειάζεται η εκκλησία όλον αυτόν τον πλούτο; Ενημερώνει τους πιστούς ότι όλα αυτά αντίκεινται στις αρχές της Χριστιανικής Θρησκείας; Εκπαιδεύει τους πιστούς ότι δεν μπορούν να εξαγοράσουν την Αγάπη του Θεού αλλά ότι η Χάρη Του θα τους βοηθήσει μόνο μέσα της Μετάνοιας; (δηλαδή μέσα από την αλλαγή της συμπεριφοράς, όπως λέει και ο Peter Senge του MIT χρησιμοποιώντας μάλιστα ακριβώς τη λέξη "Μετάνοια"). 

Φοβάμαι πως δεν τα κάνει όλα αυτά η Εκκλησία. Αντίθετα μάλιστα σιωπηλά ενθαρρύνει τους πιστούς να κάνουν περισσότερα και ακριβότερα τάματα, αφήνοντας να εννοηθεί πως ο Κύριος θα εκτιμήσει τη γεναιοδωρία τους. Μιλάμε για αληθινό αίσχος και ντροπή! Φαντάζομαι πολλοί θα θυμούνται τον σκάνδαλο που ξέσπασε πριν λίγα χρόνια όταν αποκαλύφθηκε πως η μοίρα αυτών των ταμάτων είναι να καταλήξουν σε χυτήρια και να μετατραπούν σε πλάκες πολυτίμων μετάλλων.

(γ) Το παζάρι: Βγαίνοντας κανείς από τη Μεγαλόχαρη πέφτει πάνω σε ένα ανατολίτικο παζάρι με κομποσχοίνια, φυλαχτά, εικονίτσες, λιβάνια, οτιδήποτε μπορεί κανείς να φανταστεί, που στοχεύουν σε lower budget προσκυνητές: Μπορεί να "μην σε παίρνει" να δαπανήσεις τα εκατοντάδες ή χιλιάδες ευρώ για ένα χρυσό ή αργυρό τάμα, αλλά όπως και να το κάνουμε όλο και κάτι θα μπορέσεις να αγοράσεις ώστε η Χάρη του Κυρίου να φτάσει και σε εσένα.

Υπάρχουν λοιπόν πολλά αλληλένδετα ζητήματα:

- Ένα ζήτημα κοινωνικής πρόνοιας και πρόσβασης σε ποιοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας

- Ένα ζήτημα παραπλάνησης του κοινού και οικονομικής διαχείρισης / αξιοποίησης των δωρεών δίχως έλεγχο του κοινωνικού συνόλου μέσα από τις αρμόδιες δομές

- Ένα ζητήμα πολιτισμού, παιδείας και αισθητικής που καταστρέφει τόσο τον τόπο όσο και τις ψυχές των ανθρώπων που βιώνουν τις καταστάσεις αυτές.

Ας σκεφτούν λοιπόν οι αρμόδιοι φορείς, ας σκεφτεί καθένας από εμάς: Τι θα έπραττε σήμερα ο Ιησούς στην Τήνο; Η ερώτηση αυτή ίσως μας οδηγήσει να αποφασίσουμε να δώσουμε τέρμα στην κατάσταση αυτή που προσβάλλει την Χριστιανική Πίστη, την Ελληνική Δημοκρατία και τον ανθρώπινο πολιτισμό.

Μια καθυστερημένη αλλά πολύτιμη συνάντηση με τον Νίκο Καζαντζάκη

Αργά το βράδυ πριν λίγες μέρες ολοκλήρωσα τον «Τελευταίο Πειρασμό» του Νίκου Καζαντζάκη, ενώ στην αρχή της καραντίνας διάβασα τον «Βίο και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Δύσκολα βιβλία, απαιτητικά αλλά και ταυτόχρονα απίστευτα ενδιαφέροντα και χρήσιμα. Ήταν καθυστερημένη πράγματι η γνωριμία μου με αυτόν τον γίγαντα της σκέψης, μα δεν πειράζει, σημασία έχει που εν τέλει οι δρόμοι μας διασταυρώθηκαν. Δεν έχω λόγια να περιγράψω τον θαυμασμό μου για τον δημιουργό αυτών των έργων αλλά και τη χαρά μου που τέτοια βιβλία κοσμούν τη βιβλιοθήκη της Starttech Ventures.

Τα έφερε η τύχη και έφτασα στον Καζαντζάκη ακολουθώντας μια διαδρομή διαβάσματος από την αρχή του έτους που δεν μπορούσε παρά να καταλήξει σε αυτόν: Ξεκίνησα με το "Δώρο του Θυμού" που μιλά για τον Μαχάτμα Γκάντι με τα λόγια του εγγονού του Αρούν. Στη συνέχεια πήγα στο "Δικαίωμα στην Τεμπελιά" του Πωλ Λαφάργκ  και μετά στον εκπληκτικό Φρίντριχ Νίτσε και το "Ίδε ο άνθρωπος". Μετά τον Νίτσε διάβασα μια εκπληκτική θεματική ταξινόμηση έργων του Επίκουρου υπό την επιμέλεια του Γιάννη Αβραμίδη - Η καλύτερη δυνατή προετοιμασία για τον Αλέξη Ζορμπά του μεγάλου Κρητικού.

Όσο διάβαζα τα παραπάνω βιβλία στο μυαλό μου έρχονταν σκέψεις που μου είχαν γεννηθεί από το "Power of Now" του Eckhart Tolle. Τελειώνοντας τον Αλέξη Ζορμπά ήμουν σίγουρος: Αυτός ο δάσκαλος από τη Δανία σίγουρα είχε διαβάσει Καζαντζάκη. Από τις αμέτρητες σκηνές της ζωής του Ζορμπά που περιγράφονται το βιβλίο, δυο μου κέντρισαν περισσότερο το ενδιαφέρον: Η σκηνή του γάμου του στη Ρωσία και η σκηνή που αφήνει τον μάταιο τούτο κόσμο στο τέλος του βιβλίου. Ίσως έτσι να ήθελα και εγώ να παντρευτώ και σίγουρα έτσι θέλω να πεθάνω.

Διαβάζοντας μετά από λίγο διάστημα τον Τελευταίο Πειρασμό, στην αρχή μπερδεύτηκα. Δεν μου κολλούσε καλά ο χριστιανικός δογματισμός με την επικούρεια ή/και τη νιτσεϊκή φιλοσοφία που ξεκάθαρα καθοδηγούσαν τον Αλέξη Ζορμπά - είτε αυτός το καταλάβαινε ή (πιθανότατα) όχι. Όμως, και αυτό ήταν το πλέον ανακουφιστικό, προχωρώντας το βιβλίο κάνει τόσο ξεκάθαρα τα πλεονεκτήματα της αγάπης και της καλοσύνης που τελικά γίνονται αυτά τα αποτελέσματα μιας καθαρά ορθολογικής προσέγγισης όπως θα την παρουσίαζαν οι μεγάλοι υλιστές φιλόσοφοι: Δεν πρέπει να είσαι καλός διότι σεν υποχρεώνει καποιος νόμος (θεϊκός ή ανθρώπινος) αλλά διότι απλώς αυτό είναι το καλύτερο που μπορείς να κάνεις για να ζήσεις μια ζωή με νόημα που θα την απολαύσεις πραγματικά.

Έχοντας πλέον ενθουσιαστεί με τον θησαυρό που κρύβουν τα γραφόμενα αυτού του μεγάλου συγγραφέα, ήδη προγραμματίζω να διαβάσω σύντομα την "Αναφορά στον Γκρέκο" και στη συνέχεια τον "Καπετάν Μιχάλη". Αναρωτιέμαι ακόμα, για ποιο λόγο στη μέση εκπαίδευση δεν διδασκόμαστε περισσότερο Καζαντζάκη; Μήπως τελικά οι αφορισμοί της δεκαετίας του '50 ισχύουν ακόμα; 

Ο "Τελευταίος Πειρασμός" περιέχει σε παράρτημα αποσπάσματα συζητήσεων από το ελληνικό κοινοβούλιο της δεκατίας εκείνης που αφορούν στην απαγόρευση των έργων του Καζαντζάκη. Προκαλούν θλίψη. Ακόμα περισσότερη θλίψη και οργή όμως προκαλεί η συνειδητοποίηση ότι σήμερα, σχεδόν εβδομήντα χρόνια μετά, δεν φαίνεται να έχουν αλλάξει και πολλά πράγματα στο επίπεδο της "υπαρκτής πολιτικής".

Συμπερασματικά, ας πω το εξής: Μια διεθνής έρευνα έλεγε πως το 90% των βιβλίων που πωλούνται παγκοσμίως καταλήγουν σε μια βιβλιοθήκη δίχως τελικά να διαβαστούν ποτέ. Είμαι σίγουρος ότι σε πολλά ελληνικά σπίτια υπάρχουν έργα του Νίκου Καζαντζάκη που είτε δεν έχουν διαβαστεί ποτέ ή ίσως διαβάστηκαν πριν από πολύ καιρό, ίσως από γονείς ή παππούδες. Ο λόγος του μεγάλου Κρητικού όμως είναι ένα πνευματικό κεφάλαιο που δεν έχουμε την πολυτέλεια να το αφήνουμε αναξιοποίητο. 

Μην διστάσετε λοιπόν: Κοιτάξτε απόψε τη βιβλιοθήκη σας. Αν έχει κάποιο έργο του Καζαντζάκη, είναι μια καλή απόφαση να (ξανα)διαβαστεί. Αν πάλι δεν έχει, μη διστάσετε να την εμπλουτίσετε.

Νεοφυείς επιχειρήσεις: Γιατί δεν πρέπει να ενισχυθούν λόγω κορωνοϊού

Εδώ και αρκετούς μήνες η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια επιδημία παγκοσμίου κλίμακας που παρόμοιά της δεν είχε υπάρξει κατά τα τελευταία εκατό χρόνια. Οι ειδικοί λένε πως τελευταία φορά που έλαβε χώρα μια παρομοίου μεγέθους επιδημίας ήταν την εποχή του Α' Παγκοσμίου Πολέμου με την "Ισπανική Γρίπη". 

Από τις πρώτες βδομάδες της εκδήλωσης της επιδημίας στην Ελλάδα, χωρίς να παραγνωρίζω καθόλου την κρισιμότητα και την επικινδυνότητά της, έγραψα στο ιστολόγιο αυτό πως η πανδημία του κορωνοϊού θα σημάνει μια μεγάλη νίκη του ανθρώπου καθώς, πρώτη φορά στα παγκόσμια χρονικά, αντί να στρέφουμε το βλέμμα μας στον ουρανό και να ζητάμε βοήθεια από μια ανώτερη δύναμη, προσπαθούμε να επιλύσουμε το δύσκολο αυτό πρόβλημα με τις μεθόδους της γνώσης και της λογικής. 

Δεν θα άλλαζα λέξη από το άρθρο αυτό, εξακολουθώ να το υποστηρίζω απολύτως. Ομολογώ όμως πως έπεσα έξω στις προβλέψεις μου. Έλεγα τότε ότι "ακραία σενάρια μιλούν μέχρι και για ένα εκατομμύριο θύματα". Δυστυχώς όμως είμαστε ακόμα στο πρώτο κύμα και τα θύματα είναι ήδη περίπου επτακόσιες χιλιάδες, άρα πιθανότατα μετά το δεύτερο και πιθανόν το τρίτο κύμα, να μιλάμε για αριθμό αρκετά μεγαλύτερο του εκατομμυρίου (σε κάθε περίπτωση βέβαια, εντυπωσιακά μικρότερο από τον αριθμό θυμάτων της ισπανικής γρίπης).

Κάτι που όμως δεν είχα προβλέψει ήταν η οικονομική ζημιά της επιδημίας. Πράγματι βλέπουμε πως στη Βόρεια Αμερική και στην Ευρώπη, στις πλέον αναπτυγμένες οικονομίες του πλανήτη, οι προβλέψεις είναι ιδιαιτέρως δυσοίωνες. Μιλούν όλοι για μια τεράστια ύφεση, της τάξης του 10% ίσως και ακόμα περισσότερο. Στην Ελλάδα δε, όπου ο τουρισμός είναι περισσότερο από 20% του ΑΕΠ και η πτώση του τουρισμού είναι περίπου 80%, μια συνολική ύφεση του 15% δεν θα είναι έκπληξη για κανέναν. Σημειωτέον πως ακόμα και στις χειρότερες χρονιές της πρόσφατης οικονομικής κρίσης στη χώρα μας, ουδέποτε είχαμε ύφεση μεγαλύτερη του 8% σε ετήσια βάση. Τα πράγματα λοιπόν στην οικονομία θα γίνουν πολύ, πολύ άσχημα.

Για να αντιμετωπίσουν αυτήν την πρωτόγνωρη κατάσταση οι κεντρικές τράπεζες στην Αμερική και στην Ευρώπη διέθεσαν στην αγορά τεράστια ποσά ρευστότητας. Ειδικά στην Αμερική μιλάμε ήδη για αρκετά τρισεκατομμύρια και είναι βέβαιο πως η Ευρώπη θα ακολουθήσει. Ας μην μπερδεύεται κανείς όμως: Δωρεάν χρήματα δεν υπάρχουν. Τα τεράστια αυτά ποσά είναι δανεικά από τις επόμενες γενιές και υπάρχει μεγάλος φόβος πως για να γλυτώσουμε εμείς σήμερα - και για να μην θίξουμε τις τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, την τεράστια υπερ-συγκέντρωση του πλούτου, που είναι η κύρια αιτία του προβλήματος - για να γλυτώσουμε λοιπόν εμείς σήμερα δίχως να αμφισβητήσουμε το status quo, θα την πληρώσουν οι τα παιδιά και τα εγγόνια μας. Φοβάμαι πολλοί δεν έχουν συνειδητοποιήσει ότι βάζουμε όλοι μαζί μια ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια των σπιτιών μας.

Εν πάση περιπτώση, μέσα στο κλίμα ευφορίας που δημιουργούν οι ειδήσεις για τη διάθεση αυτών των μεγάλων "πακέτων", βλέπει κανείς διάφορες ομάδες να διεκδικούν το μερτικό τους. Δεν μπορώ λοιπόν να κρύψω την έκπληξή μου που ανάμεσα στις ομάδες αυτές είδα και ...νεοφυείς επιχειρήσεις, πράγμα κατά την ταπεινή μου γνώμη εντελώς παράλογο. Εξηγούμαι:

(α) Ένας σημαντικός αριθμός νεοφυών επιχειρήσεων όχι μόνο δεν θίγεται αλλά αντίθετα ενισχύεται σημαντικά από την πανδημία. Αυτό διότι σε συνθήκες καραντίνας αυξήθηκε κατακόρυφα η χρήση ηλεκτρονικών υπηρεσιών (ηλεκτρονική εκπαίδευση, ηλεκτρονικό εμπόριο, πλατφόρμες επικοινωνίας και συνεργασίας, κλπ). Έτσι, ο μεγάλος αριθμός νεοφυών επιχειρήσεων που δραστηριοποιείται σε αυτούς τους τομείς αναπτύχθηκε αλματωδώς το τελευταίο τρίμηνο.

(β) Ένας άλλος επίσης σημαντικός αριθμός νεοφυών επιχειρήσεων είναι επιχειρήσεις που αναπτύσσουν θεμελιωδώς νέες τεχνολογίες (η αγορά αρέσκεται να τις αποκαλεί "DeepTech"), οι οποίες κατά κανόνα εργάζονται για πολλά χρόνια μέχρι να μπορέσουν να φτάσουν σε μια εμπορικά αξιοποιήσιμη έκδοση του προϊόντος τους. Οι επιχειρήσεις αυτές κατά κανόνα έχουν ήδη λάβει μεγάλες χρηματοδοτήσεις για να ξεκινήσουν τις εργασίες τους και καθόλου, μα απολύτως καθόλου, δεν θα επηρεαστούν από την τρέχουσα συγκυρία. Μερικά τρίμηνα ύφεσης δεν θα σημάνουν τίποτα για μια εταιρεία που έχει κύκλο ανάπτυξης προϊόντος ίσο με τρία ή και τέσσερα χρόνια.

(γ) Κάποιες νεοφυείς επιχειρήσεις ξεκινούσαν δίχως να έχουν καμία επιτυχία υλοποίησης ενός βιώσιμου επιχειρηματικού μοντέλου και απλώς εκμεταλλεύονταν την υπερ-επάρκεια κεφαλαίου προς επένδυση (ακόμα και στην Ελλάδα!). Για τις εταιρείες αυτές, που τώρα πιθανότατα θα αντιμετωπίσουν πρόβλημα (η κρίση βλέπετε είναι ένα reality check), ας μην το συζητήσουμε, δεν θα έπρεπε να υπάρχουν ούτως ή άλλως.

(δ) Τέλος υπάρχει ένας σχετικά μικρός αριθμός νεοφυών επιχειρήσεων που η δραστηριοποίησή τους έχει άμεση σχέση με έναν κλάδο της οικονομίας που είναι άμεσα θιγόμενος από την κρίση, όπως ο τουρισμός ή οι μεταφορές. Είναι αλήθεια πως αυτές οι επιχειρήσεις θα υποστούν ένα μη αναμενόμενο πλήγμα. Καλώς ή κακώς όμως, κανείς δεν είπε ποτέ πως το μονοπάτι της επιχειρηματικότητας είναι ελεύθερο ρίσκου - μάλλον, ακριβώς το αντίθετο. Για την ακρίβεια το επιχειρείν και το επενδύειν καθορίζονται από μια πολύ απλή εξίσωση:

                                                       Risk = Return

... είναι μάλλον στα όρια του αστείου κάποιος με μεγάλη χαρά να δέχεται το Return όταν αυτό προκύπτει, αλλά να στενοχωριέται και να μιλά για αδικία όταν, δυστυχώς, πραγματώνεται το Risk. Αυτός είναι ο κόσμος του επιχειρείν και πρέπει να τον δεχτούμε. Ας μην ξεχνάμε μάλιστα πως οι πραγματικά καλές επιχειρήσεις θα μπορέσουν να κάνουν ότι χρειαστεί για να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα (μέσα ίσως από κάποιο pivot), οπότε ίσως η κρίση για αυτές να γίνει ευκαιρία.

Βλέοντας τα πράγματα σφαιρικά δεν μπορούμε παρά να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στις πολύ μεγάλες κοινωνικές ομάδες που πλήττονται βαρύτερα από την οικονομική κρίση που προκάλεσε η επιδημία του νέου κορωνοϊού. Η ανεργία και η πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης πρέπει να είναι οι προτεραιότητές μας. Υπ' αυτήν την έννοια, οι κρατικοί πόροι που έγιναν εκτάκτως διαθέσιμοι (τους οποίους επαναλαμβάνω θα φορτώσουμε ως χρέος στα παιδιά και στα εγγόνια μας) καλό θα είναι να δαπανηθούν σε πράγματα που έχουν πραγματικά σημασία: Την καταπολέμηση της ανεργίας μεγάλης κλίμακας, την υγεία και την παιδεία. 

Είναι πράγματι κρίμα να έχει άσχημη κατάληξη μια μέχρι πρότινος πολλά υποσχόμενη νεοφυής επιχείρηση (αν και, όπως αναλύσαμε, τη μεγάλη πλειοψηφία αυτών η τρέχουσα συγκυρία τις βοηθάει!). Είναι όμως πολύ μεγαλύτερο κρίμα χιλιάδες άνεργοι να μην έχουν υποστήριξη και να μην μπορούμε σαν κοινωνία να προσφέρουμε πρέπουσες υπηρεσίες υγείας και παιδείας σε όλους τους συνανθρώπους μας.

Οι ιδρυτές των λίγων αυτών νεοφυών επιχειρήσεων που ίσως κλείσουν, θα έχουν όλη την εμπειρία να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα. Οι εργαζόμενοι τους, εύκολα θα βρουν δουλειά στις άλλες νεοφυείς επιχειρήσεις που απογειώνονται χάρη στην πανδημία, ενώ επίσης οι επενδυτές τους κατά μέσο όρο θα βγάζουν πολύ καλύτερες αποδόσεις (πράγμα που φαίνεται και στο αμερικάνικο χρηματιστήριο). Εκεί λοιπόν δεν υπάρχει σοβαρό πρόβλημα.

Αντίθετα, η πανδημία θα προκαλέσει έκρηξη της ανεργίας σε μη ανταγωνιστικούς κλάδους και θα πιέσει αφόρτητα τα ήδη επιβαρυμένα συστήματα υγείας και παιδείας. Εκεί είναι το μείζον πρόβλημα, ας κατευθύνουμε εκεί τους πόρους που μας δανείζουν οι μελλοντικές γενιές.

Νεοφυείς επιχειρήσεις: Αναζητώντας το πρόβλημα που πρέπει να λυθεί

Οι περισσότεροι ιδρυτές νεοφυών επιχειρήσεων έχουν θεωρητική γνώση και πρακτική εμπειρία στην επίλυση προβλημάτων. Ακολουθεί κατά κανόνα το εξής μοτίβο: Δίνεται μια εκφώνηση, δίνονται κάποιοι περιορισμοί και εντός αυτών βρίσκεται μια ορθή λύση. Το μοντέλο αυτό ταιριάζει απόλυτα με εκείνο του 'έργου', είτε είναι έργο λογισμικού ή οτιδήποτε άλλο. Πρώτα υπάρχει μια φάση διευρεύνησης, από αυτήν προκύπτουν λειτουργικές και τεχνικές απαιτήσεις, ακολουθεί ο σχεδιασμός, η υλοποίηση, ο έλεγχος και η τεκμηρίωση, ενδεχομένως η εκπαίδευση χρηστών και μια πολιτική λειτουργία και, τέλος, έρχεται η πολυπόθητη παράδοση. Υπό κανονικές συνθήκες, σε λογικό χρόνο μετά την παράδοση έρχεται και η πληρωμή.

Συχνά τα έργα αυτά γίνονται σε δυο φάσεις. Για την ακρίβεια αυτό θεωρείται ο βέλτιστος τρόπος: Πρώτα θα γίνει η διερεύνηση/ανάλυση και η αναλυτική καταγραφή των λειτουργικών & τεχνικών προδιαγραφών και σε δεύτερο στάδιο θα γίνουν ο σχεδιασμός, η υλοποίηση κτλ. Μάλιστα, πολλές φορές το παραδοτέο της πρώτης φάσης είναι το παράρτημα προδιαγραφών στη σύμβαση έργου της δεύτερης.

Η παραπάνω μεθοδολογία έχει δοκιμαστεί σε τεχνικά έργα για εκατοντάδες χρόνια. Όποτε προέκυπτε πρόβλημα αυτό είχε να κάνει με τις προδιαγραφές: Πρώτα απ' όλα αποδείχτηκε εξαιρετικά δύσκολο να καταγραφούν τόσο με σαφήνεια όσο και με πληρότητα οι λειτουργικές απαιτήσεις ενός έργου. Ακούγεται εύκολο, όμως δεν είναι καθόλου. Πολύ χειρότερα όμως, ακόμα και αν δεχτούμε πως ήταν ποτέ δυνατόν σε μια χρονική στιγμή να καταγραφούν επακριβώς, με σαφήνεια και πληρότητα, οι προδιαγραφές ενός έργου, είναι μάλλον βέβαιον ότι αυτές τροποποιούνται στο πέρασμα του χρόνου - πολύ απλά διότι πάντοτε ο χρόνος τροποποιεί τις ανάγκες και τις επιθυμίες των ανθρώπων - οπότε το έργο μπορεί να υλοποιήθηκε τελικά βάσει προδιαγραφών, οι χρήστες όμως εξακολουθούν να μην είναι ικανοποιημένοι.

Όσοι έχουν έστω και την παραμικρή εμπειρία διαχείρισης έργου οποιουδήποτε τύπου, σίγουρα αντιλαμβάνονται αμέσως το παραπάνω ζήτημα. Συνεχώς προκύπτουν "change requests", άλλοτε σημαντικά και άλλοτε ασήμαντα, που κατά κανόνα οδηγούν σε ατέρμονες συζητήσεις για αλλαγές στο χρονοδιάγραμμα και στον προϋπολογισμό... κάπως έτσι ο σοφός λαός είπε μεταξύ άλλων πως "όποιος δεν έχει χτίσει σπίτι, δεν έχει μάθει τη ζωή".

Όταν λοιπόν δημιουργούμε μια νέα, προϊοντική εταιρεία, στην πραγματικότητα ξεκινάμε ένα έργο του οποίου όλες οι παράμετροι είναι ασαφείς. Δεν ξέρουμε ακριβώς τις λειτουργικές ούτε τις τεχνικές προδιαγραφές, Δεν έχουμε σαφές budget ούτε σαφές χρονοδιάγραμμα. Καλά - καλά μάλιστα δεν ξέρουμε ακριβώς ποιος είναι ο πελάτης μας!

Αν κατανοήσουμε σε βάθος τα παραπάνω δεδομένα, εάν πραγματικά τα εμπεδώσουμε, τότε τα διδάγματα του Lean Startup, του Customer Development, του Agile και του Design Thinking γίνονται απόλυτα ξεκάθαρα. Επειδή ακριβώς δεν ξέρουμε ακριβώς τι πρέπει να κάνουμε ούτε για ποιον να το κάνουμε, το rapid prototyping είναι μονόδρομος. Επίσης, πρέπει από την πρώτη στιγμή να είμαστε σε συνεχή επικοινωνία με τον πελάτη, ώστε να εμβαθύνουμε πάντα στην γνώμη μας περί αυτού και να κατανοούμε τα προβλήματα/προκλήσεις που εκείνος αντιμετωπίζει (αν και πολύ συχνά ο πελάτης δεν θα μπορεί καν να τα περιγράψει).  Για αυτό λοιπόν πρέπει με πολύ ευέλικτο τρόπο να προχωράμε το πρωτότυπό μας σε γρήγορους κύκλους ανάπτυξης και σε κάθε κύκλο να μαθαίνουμε περισσότερα για την αγορά και τον πελάτη. Μόλις έχουμε κάποιον ικανοποιητικό βαθμό βεβαιότητας, βάσει πειραματικών δεδομένων πάντοτε και όχι της διαίσθησής μας, τότε μπορούμε να εμβαθύνουμε στην ανάπτυξή μας και να κάνουμε στην ιδανική περίπτωση το βήμα από το MVP στο product-market-fit.

Σε όλη αυτήν την ιστορία όμως υπάρχει μια παγίδα: Αν διαβάσετε το παραπάνω κείμενο θα δείτε τόσο άμεσες όσο και έμμεσες αναφορές στο "προϊόν". Με το προϊόν όμως εννοούμε όλο το business model, όχι μόνο το ίδιο το προϊόν υπό την αυστηρή του έννοια. Είναι λοιπόν καθήκον του δημιουργού όχι μόνο να αναπτύξει ένα εργαλείο (όπου μάλιστα οι προδιοαγραφές του θα αποκαλύπτονται σιγά-σιγά και συχνά με αντικρουόμενο τρόπο - - δηλαδή δυο βήματα μπροστά, ένα πίσω), αλλά ταυτόχρονα πρέπει να σχεδιάσει και να αναπτύξει τον μηχανισμό μέσα από τον οποίο οι πελάτες θα μάθουν για το προϊόν αυτό, θα μπορέσουν να το πάρουν και θα μπορέσουν να υποστηριχτούν κατάλλγηλα. Για να το κάνουμε ακόμα πιο εύκολο, όλα αυτά μάλιστα θα πρέπει να γίνουν με έναν οικονομικά βιώσιμο τρόπο. 

Πρέπει λοιπόν να φτιαχτεί μια μηχανή (== business model) η οποία θα προσφέρει αξία στην αγορά και, μέσω της προσφοράς αυτής, θα δημιουργεί αξία και για τον οργανισμό (εταιρεία) που την προσφέρει.

Το πρόβλημα είναι όντως πολύ δύσκολο και δυστυχώς δεν επιδέχεται τυπικά τεκμηριωμένης λύσης. Έχουμε μόνο ευρετικές μεθόδους στη διάθεσή μας (heuristics). Αυτό όμως δεν μπορεί να αποτελεί δικαιολογία, την στιγμή μάλιστα που οι ευρετικές μέθοδοι (Lean Startup, Customer Development, Agile και Design Thinking) είναι πο´λύ ισχυρές και αποτελεσματικές. 

Αντίθετα, εκείνο που είναι το δυσκολότερο σημείο είναι οι ίδιοι οι founders να αποδεχτούν ποιο πρόβλημα πρέπει να επιλύσουν. Ότι, όσο είναι δική τους ευθύνη το προϊόν να δουλεύει σωστά από τεχνικής άποψης, το ίδιο δική τους ευθύνη είναι να λύνει με οικονομικά αποδοτικό τρόπο κάποιο πρόβλημα ενός σημαντικού αριθμού πελατών οι οποίοι θα μπορέσουν να μάυουν για το νέο προϊόν και θα είναι διατεθειμένοι να το αγοράσουν. Για να μπορέσουν να το κάνουν αυτό οι ιδρυτές θα πρέπει ταυτόχρονα να βγουν εκτός του δικού τους comfort zone και να αποφύγουν την παγίδα της κοινής λογικής.

Είναι δύκολο, δεν είναι όμως αδύνατον. Όποτε δε κάτι τέτοιο συμβαίνει στην αγορά, τα αποτελέσματα είναι εκπληκτικά όπως μας αποδεικνύει η αδιανόητη ανάπτυξη της ψηφιακής οικονομίας σε ολόκληρο τον κόσμο.