To δικαίωμα στην τεμπελιά

Εδώ και λίγα χρόνια στην Starttech Ventures έχουμε αρχίσει να κάνουμε τη γιορτή ''Secret Santa", όπου κάθε μέλος ομάδας μας, από αυτά εννοείται που επιθυμούν να πάρουν μέρος, παίρνει κάποιο μικρό συμβολικό δώρο σε κάποιον συνεργάτη - ο όποιος όμως συνεργάτης δε γνωρίζει ποιος είναι εκείνος που του φέρνει το δώρο.

Φέτος με πολύ μεγάλη χαρά είδα ότι αυτός ο άγνωστος σε μένα συνάδελφος μου πήρε ένα βιβλίο με τίτλο "Το δικαίωμα στην τεμπελιά". Αναμφίβολα είναι ένας ενδιαφέρων τίτλος! Συνολικά όμως το ενδιαφέρον μου για το βιβλίο αυξήθηκε όταν είδα ότι συγγραφέας ήταν ο Paul Lafargue και ότι ο άνθρωπος αυτός δεν ήταν άλλος από τον γαμπρό του Karl Marx!

Tο βιβλίο ουσιαστικά λέει ότι η εργατική τάξη, εκτός από το να έχει δουλειά έτσι ώστε να καλύπτει τις βασικές βιοτικές ανάγκες της, οφείλει να φροντίζει να έχει και τον ελεύθερο χρόνο που χρειάζεται ώστε να ζει μια ζωή με νόημα. Να μπορεί δηλαδή να χαίρεται όλες τις χαρές της ζωής, από τον έρωτα και την αγάπη μέχρι τα ταξίδια και το παιχνίδι. Έτσι και μόνο έτσι έχει πραγματικά αξία κάποιος να να εργάζεται, να πουλάει δηλαδή το χρόνο του σε κάποια άλλη επιχείρηση.

Οφείλω να ομολογήσω ότι αυτή η ανάλυση, όπως ενδεχομένως και ένα μεγάλο τμήμα της μαρξιστικής ανάλυσης συνολικά (επειδή ακριβώς ήρθε στο φως τον 19ο αιώνα όπου περνούσαμε μία εποχή ακμής της βιομηχανικής οικονομίας και απόλυτης καταπίεσης του εργατικού δυναμικού -  το οποίο δεν έχει απολύτως κανένα δικαίωμα και ζούσε κυριολεκτικά εξαθλιωμένο), ίσως να έχει κάποια στοιχεία που σήμερα θα θεωρούνται παρωχημένα.

Δεν πρέπει όμως ποτέ να ξεχνάμε ότι ακριβώς επειδή προηγήθηκαν οι αγώνες της εργατικής τάξης και του λαϊκού κινήματος για πάρα πολλές δεκαετίες, με απεργίες, με συγκρούσεις, με επαναστάσεις, με πολύ χυμένο αίμα και δάκρυα, ακριβώς για όλους αυτούς τους λόγους μπορεί σήμερα ο λαός να απολαμβάνει δικαιώματα τα οποία τον 19ο αιώνα - όταν ο Lafargue έγραφε "Το δικαίωμα στην τεμπελιά" - να θεωρούνταν απολύτως ανήκουστα.

Στο τέλος του βιβλίου αναφέρεται ο συγγραφέας στην αρχαιοελληνική εποχή. Τότε ένας συγγραφέας της εποχής θαυμάζει τον νερόμυλο, αυτή τη ''μαγική εφεύρεση" η οποία, όπως λέει, "θα επιτρέπει στους ανθρώπους που εργάζονταν για να κάνουν τη δουλειά αυτή", πριν εφευρεθεί ο νερόμυλος  δηλαδή, "να απολαμβάνουν την τεμπελιά", ήτοι να έχουν πολύ ελεύθερο χρόνο και να χαίρονται τις χαρές της ζωής. Αναρρωτιέται μετά ο συγγραφέας ότι σήμερα (εννοώντας τον 19ο αιώνα), όπου έχουμε πλέον τέτοια μεγάλη παραγωγική δυνατότητα (αναφερόμενος στις μηχανές της εποχής), γιατί να μην μπορούμε να κάνουμε το ίδιο όπως και γυναίκες εκείνες οι οποίες απελευθερώθηκαν από την εργασία τους μέσα από την εφεύρεση του νερόμυλου;

Το ερώτημα αυτό βεβαίως το έχει απαντήσει ήδη η ιστορία. Η εργατική τάξη μπορεί να μην απελευθερώθηκε οριστικά αλλά μέσα από τους αγώνες της βελτίωσε σημαντικά το βιοτικό της επίπεδο. Σήμερα, που έχουμε ήδη διανύσει το ένα πέμπτο του 21ου αιώνα, αναρωτιέται κανείς ποιο είναι το "δικαίωμα στην τεμπελιά" και τι είναι αυτό που πρέπει να κάνει εργατική τάξη ώστε από τη μία να καλύπτει όσο γίνεται καλύτερα τις οικονομικές ανάγκες της και από την άλλη να απολαμβάνεις τις χαρές της ζωής.

Εκτίμησή μου είναι πως υπάρχει μία σαφής αναλογία. Από το νερόμυλο της αρχαιότητας πήγαμε στις μηχανές του 19ου αιώνα και μετά ήρθαμε στο αυτοματοποιημένο λογισμικό και στο φαινόμενο της τεχνητής νοημοσύνης, για το οποίο έχουν γραφτεί τόσα πολλά. Ενδεχομένως λοιπόν να μπορέσει τελικά η εργατική τάξη να απελευθερωθεί, να έχει σημαντικά έσοδα και να απολαμβάνει τη ζωή της. Για να το πετύχει αυτό δεν έχει να κάνει τίποτα διαφορετικό παρά να διεκδικήσει το δικαίωμα στην γνώση και το δικαίωμα στη δημουργία

Θέλω να σημειώσω ότι το δικαίωμα στη δημιουργία είναι πολύ διαφορετικό από το δικαίωμα στην εργασία. Για την ακρίβεια ισχυρίζομαι ότι ένας από τους στόχους του λαϊκού κινήματος τις επόμενες δεκαετίες θα πρέπει να είναι να μην χαραμίζονται άνθρωποι κάνοντας δουλειές αυτοματοποιημένες και τυποποιημένες. Δουλειές ρουτίνας δηλαδή που θα μπορούν να κάνουν καλύτερα και οικονομικότερα οι μηχανές (με κύρια μηχανή το λογισμικό).

Οι άνθρωποι, ο λαός συνολικά, πρέπει λοιπόν να κατακτήσουν το δικαίωμα στη δημιουργία. Να έχουν δηλαδή το δικαίωμα να μορφώνονται και να απασχολούνται σε εργασίες που απαιτούν πρωτότυπη σκέψη και δημιουργικότητα, ούτως ώστε όχι μόνο να παράγουν εργασία υψηλής προστιθέμενης αξίας (που δίνει αντίστοιχα και σημαντικά οικονομικά οφέλη) αλλά να έχουν και την χαρά της δημιουργίας.

Το πολύ ενδιαφέρον είναι ότι, όπως γνωρίζουν όλοι όσοι έχουν κάνει κάποια τέτοια εργασία, οι πραγματικά παραγωγικές ώρες της ημέρας δεν μπορούν να είναι περισσότερες από τέσσερις, πέντε ή το πολύ έξι. Βλέπουμε λοιπόν ότι το οκτάωρο στην πραγματικότητα αποτελεί ένα άνω φράγμα στην δημιουργική εργασία που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος. Ενδεχομένως λοιπόν, όπως περνάνε τα χρόνια και δεκαετίες, οι άνθρωποι να μπορούν να απολαμβάνουν την χαρά της δημιουργικής εργασίας, να απολαμβάνουν την χαρά της συνεργασίας σε ενδιαφέροντα αντικείμενα, και ταυτόχρονα, εκτός από τις οικονομικές απολαβές που χρειάζονται, να έχουν και τον ελεύθερο χρόνο για να μπορέσουν να απολαύσουν τις χαρές της ζωής.

Αυτό βεβαίως θα προϋποθέσει τελικά μία ισορροπημένη ανάπτυξη και εν τέλει μία αναδιανομή των διαθέσιμων πόρων. Δεν απαιτεί να είναι κανείς διάνοια για να καταλάβει ότι αν συνεχιστεί αυτή η εντυπωσιακή υπερσυγκέντρωση του πλούτου σε έναν απίστευτα μικρό αριθμό ανθρώπων, τότε σε καμία περίπτωση δεν θα μπορέσει να ανθίσει η οικονομία της γνώσης και της συνεργασίας με τρόπο βιώσιμο. Ελπίζω λοιπόν μέσα στον 21ο αιώνα οι λαοί του κόσμου να μπορέσουν να κατακτήσουν το δικαίωμα στην τεμπελιά, ακριβώς όπως το ονειρεύτηκε τον 19ο αιώνα ο Paul Lafargue.

Κλείνοντας θέλω να ευχαριστήσω θερμά τους συναδέλφους μου στην Starttech Ventures για το υπέροχο αυτό δώρο και να τους υποσχεθώ ότι θα κάνουμε σύντομα μία ακόμα ανοιχτή συζήτηση, όπως κάνουμε συχνά στο γραφείο, για να εμβαθύνομε στα τόσο ενδιαφέροντα αυτά θέματα που θίγει το βιβλίο αυτό.

Η παρακμή ενός θεσμού

Το θυμάμαι σαν χθες και ακόμα δεν μπορώ να το πιστέψω. Είναι αρχές του 2015, ο ΣΥΡΙΖΑ έχει μόλις έρθει στην κυβέρνηση και ο Αλέξης Τσίπρας είναι ο νέος πρωθυπουργός της χώρας. Αναμένουμε να ανακοινώσει το πρόσωπο του νέου Προέδρου της Δημοκρατίας καθώς, ας μην το ξεχνάμε, η εκλογή του ήταν η αφορμή να οδηγηθεί η χώρα σε εκλογές εκείνον τον Γενάρη.

Ήμασταν λοιπόν στο γραφείο που είχαμε τότε στην οδό Σανταρόζα και δουλεύαμε σε κάτι που νομίζω αφορούσε την AbZorba Games, τη μεγάλη επιτυχία μας εκείνη την χρονιά. Δεν μας βοήθησε αυτό να μην μείνουμε εμβρόντητοι όταν ακούσαμε τον Πρωθυπουργό να λέει ''προτείνω τον Προκόπη Παυλόπουλο".

Ο μεγάλος διανοητής και δάσκαλος Μιχάλης Χαραλαμπίδης είχε πολλές φορές αναφερθεί στα ''ρετάλια της μεταπολίτευσης'' λέγοντάς μας πως η αλλαγή δεν μπορεί να έρθει μέσα από αυτά. Με την ήττα της κυβέρνησης Σαμαρά ελπίζαμε ότι μιζοκόμματα θα άνηκαν πια στο παρελθόν και ότι θα απαλλασσόμασταν από τα ρετάλια αυτά, αλλά φευ! Όχι μόνο πολλά βρήκαν τη θέση τους στην κυβέρνηση αλλά, αν είναι ποτέ δυνατόν, ο Πρωθυπουργός αποφάσισε να απονέμει σε ένα κορυφαίο εκπρόσωπο αυτής της κατηγορίας το προνόμιο του πρώτου πολίτη της χώρας.

Ο Προκόπης Παυλόπουλος δεν είναι ένας τυχαίος πολιτικός. Υπήρξε για δεκαετίες κορυφαίο στέλεχος της λεγόμενης 'Νέας Δημοκρατίας' (λεγόμενης καθώς ούτε νέα είναι, ούτε δημοκρατία), πολλές φορές έχοντας την ευθύνη κορυφαίων υπουργείων. Είναι γνωστός ως εκείνος που έδωσε τη χαριστική βολή τόσο στην ετοιμοθάνατη ελληνική οικονομία όσο και στα όποια υπολείμματα αξιοπιστίας του πολιτικού συστήματος με τη λεγόμενη υπόθεση των συμβασιούχων. Δεν είναι όμως μόνο αυτό: Κάποιος που είχε θέση υψηλής ευθύνης την περίοδο καταστροφής της χώρας 1974-2010 δεν θα μπορούσε ποτέ να συνεχίζει την επόμενη περίοδο όπου σκοπός μας είναι υποτίθεται να ανακάμψουμε.

Στο ιστολόγιο αυτό έχω αναφερθεί πολλές φορές στην πρόταση του Μιχάλη Χαραλαμπίδη για την εισαγωγή ενός πολιτικού φόρου που θα βαρύνει εκείνους που είχαν την ευθύνη της χώρας το διάστημα 1974-2010, από τους πρωθυπουργούς μέχρι τους γενικούς γραμματείς υπουργείων, ακόμα και τους περιφερειακούς και δημοτικούς άρχοντες. Στην περίπτωση αυτή, αναμφίβολα, ο Προκόπης Παυλόπουλος, στο πλαίσιο αυτό, θα ήταν υπόχρεος ενός μεγάλου ποσού πολιτικού φόρου.

Για να είναι κανείς δίκαιος θα πρέπει να σημειώσει πως έχοντας τον ρόλο του Προέδρου της Δημοκρατίας ο Παυλόπουλος φέρθηκε αξιοπρεπώς και, στο πλαίσιο που του επιτρέπει το Σύνταγμα, αποτελεσματικά. Χειρίστηκε σωστά την πολύ δύσκολη κατάσταση μετά το δημοψήφισμα, έπραξε τα δέοντα στην εξωτερική πολιτική - με αποκορύφωμα τη live αντιπαράθεση με τον δικτάτορα Ερντογάν - και προσπάθησε να λειτουργήσει όσο γίνεται σωστά η δικαιοσύνη. Ας μην κρυβόμαστε όμως, αυτά θα τα περίμενε κανείς από οποινδήποτε είχε αυτό το αξίωμα.

Ας μην κρυβόμαστε: Ο τρόπος που ο Προκόπης Παυλόπουλος έγινε Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας δεν φανερώνει παρά τη βαθιά παρακμή του συγκεκριμένου θεσμού.

Αρθρογραφώντας στο ιστολόγιο αυτό έχω πολλές φορές και με κάθε τρόπο επιχειρηματολογήσει γιατί ο Κυριάκος Μητσοτάκης δεν θα έπρεπε να είναι Πρωθυπουργός. Η αναξιοκρατία, κορυφαία εκδοχή της οποίας είναι ο νεποτισμός, είναι ο καρκίνος της Ελληνικής Δημοκρατίας και ο Κυριάκος Μητσοτάκης είναι μια κορυφαία περίπτωση νεποτισμού. Γιός Πρωθυπουργού, αδερφός Υπουργού Εξωτερικών, θείος του Δημάρχου Αθηναίων. Εντάξει, φτάνει πια. Παρά ταύτα δεν μπορώ να μην του αναγνωρίσω ότι έπραξε σωστά μην στηρίζοντας τον Παυλόπουλο το 2015 κόντρα στην γραμμή του κόμματός του.

Από την άλλη ο Μητσοτάκης έκανε μια επιλογή καθαρά επικοινωνιακή. Ήταν καιρός να έχουμε μια γυναίκα πρόεδρο; Βεβαίως, γιατί όχι. Το πόσο όμως ο Πρωθυπουργός της χώρας ενδιαφέρεται για την ισορροπημένη εκπροσώπηση ανδρών και γυναικών το έδειξε δίχως καμία περιστροφή όταν ανέθετε θέσεις ευθύνης στο υπουργικό του συμβούλιο, όπου ψάχναμε να βρούμε γυναίκες με το μικροσκόπιο. Στη συμβολική, για άλλους διακοσμητική, θέση του Προέδρου της Δημοκρατίας, τα πράγματα ήταν βλέπετε ευκολότερα.

Ευελπιστώ η Κατερίνα Σακελλαροπούλου να είναι μια καλή Πρόεδρος της Δημοκρατίας, να σταθεί πάνω από το μικροπολιτικό παιχνίδι και να αφουγκραστεί την τεράστια αγωνία του Ελληνικού λαού για δικαιοσύνη. Ο ρόλος που θα αναλάβει μπορεί να στερείται ουσιαστικής εξουσίας, είναι όμως γεμάτος συμβολισμούς που χρειάζεται ο τόπος όσο ποτέ άλλοτε. Ας ελπίσουμε να τα καταφέρει.

Κλείνοντας αυτό το άρθρο θα ήθελα να σημειώσω το εξής: Τα κυρίαρχα μέσα 'ενημέρωσης', η μια εκ των τριών κορυφών του ''τριγώνου της καταστροφής'' στο οποίο έχω συχνά αναφερθεί, έδειξαν ακόμα μια φορά τη δυσώδη φύση τους στην περίπτωση της πρότασης της Μάγδας Φύσσα από το ΜέΡΑ 25 του Γιάνη Βαρουφάκη για τη θέση του Προέδρου της Δημοκρατίας. Πράγματι, ήταν μεγάλο ατόπημα του Βαρουφάκη που δεν είχε πρώτα συνεννοηθεί. Η ίδια η Μάγδα Φύσσα όμως με τη διευκρινιστική της ανακοίνωση έβαλε τα πράγματα στη θέση τους. Ελπίζω ειλικρινά κάποτε η Ελληνική Δημοκρατία να έχει την αγαθή τύχη να προεδρεύεται από έναν συμπολίτη μας σαν τη Μάγδα Φύσσα.

Βασιλόπιτα-on-Βασιλόπιτα performance

Την Παρασκευή το βράδυ η Επίγνωσις έκοψε τη βασιλόπιτα της κάνοντας ένα πολύ ωραίο πάρτι στο Φουάρ. Ήταν η δεύτερη φορά που το έκανε 'αυτονομημένη' από το υπόλοιπο portfolio της Starttech Ventures, πρώτα και κύρια για πρακτικούς λόγους: Οι υπόλοιπες εταιρείες όλες μαζί μετά βίας αριθμούν 60 άτομα ενώ η Επίγνωσις μόνη της προσεγγίζει τα 100. Ούτε χωράμε πια κάπου όλοι μαζί ούτε, όσο κι αν είναι δύσκολο αυτό να το αποδεχτούμε, γνωριζόμαστε πια όλοι με όλους.

Για μένα, που ξεκίνησα σαν οδηγός, εδώ και πολλά χρόνια είμαι συνοδηγός και σιγά-σιγά κατευθύνομαι προς το πίσω κάθισμα αυτής της εκπληκτικής εταιρείες, είναι περίεργο και ευχάριστο μαζί. Είναι κάπως σαν να σε καλεί στο πάρτι που κάνει σπίτι του το παιδί σου που λίγα χρόνια πριν αποφάσισε να αφήσει την οικογενειακή εστία και να μείνει μόνο του - όπως είναι απολύτως φυσικό.

Μεταξύ σοβαρού και αστείου λοιπόν αποφασίσαμε την εισαγωγή ενός νέου δείκτη πορείας της εταιρείας: Βασιλόπιτα-on-Βασιλόπιτα performance! Σε σχέση με τον Γενάρη του 2019, οπότε η Επίγνωσις έκοψε πρώτη φορά τη δική της Βασιλόπιτα, χρειαστήκαμε χθες 40 περισσότερα κομμάτια ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, 4.000 γραμμάρια περισσότερης Βασιλόπιτας!

Βασιλόπιτα Επίγνωσις 2020

Είμαι πολύ περήφανος για την Επίγνωσις και όσα έχει καταφέρει. Ότι και να πω για τον Θάνο Παπαγγελή θα είναι λίγο. Έδειξε απλά πως είναι ένας άριστος συνιδρυτής και πως ένας εξαίρετος CTO μπορεί να εξελιχθεί στον καλύτερο CEO που θα μπορούσε να έχει ποτέ η εταιρεία, παίζοντας ταυτόχρονα όλους τους ρόλους που θα χρειάστηκε εν τω μεταξύ σε product, marketing, finance και ότι άλλο μπορεί κανείς να φανταστεί. Ποιο είναι λοιπόν το μυστικό της επιτυχίας της Επίγνωσις; Κανένα άλλο από τον συνιδρυτή και CEO της!

To ίδιο όμως ισχύει και για την ομάδα. Δεν μπορώ να μην αναφερθώ σε μια μικρή ομάδα ανθρώπων που έμεινε συμπαγής και αποτελεσματική περνώντας μέσα από δυσκολίες και ανταποκρινόμενη σε προκλήσεις που θα χρειαζόταν βιβλίο ολόκληρο να περιγραφούν. Χωρίς αυτούς αναμφίβολα δεν θα είχαμε επιτύχει τίποτα. Ο Περικλής Βενάκης είναι μαζί μας σε διάφορους ρόλους από το μακρινό 2003 και στη συνέχεια πλαισιώθηκε από τον Μιχάλη Μακρυγιαννάκη, Ελευθερία Παπαθεοδώρου, Γιώργο Κάλφα, Χρήστο Μαθιόπουλο και τον Ανδρέα Μακριδάκη. Κάπως έτσι φτάσαμε στη δημιουργία του TalentLMS, οπότε έγινε μια νέα αρχή με εξαιρετική συνέχεια. Δεκάδες νέοι συνεργάτες μας ενίσχυσαν στο διάστημα αυτό, με τελευταίες προσθήκες τον Βίκτωρα Κριτάκη, την Εύα Τσακούμα και τη Λίνα Παπαγεωργίου.

Ενώ λοιπόν αναγνωρίζω πως χωρίς τους 'παλιούς' δεν θα είχαμε φτάσει μέχρι εδώ, ομοίως αναγνωρίζω πως χωρίς τους 'νέους' δεν θα πάμε παρακάτω. Δεν είμαστε όλοι ίδιοι στην εταιρεία, είμαστε όμως όλοι το ίδιο σημαντικοί. Ακούγεται σαν cliché όμως είναι πέρα για πέρα αληθινό: Οι εταιρείες δεν είναι τίποτα άλλοι από τους ανθρώπους που εργάζονται σε αυτές. Όπως έλεγα εξάλλου την πρωτοχρονιά αυτού του έτους, παραφράζοντας τον μεγάλο Χαλίλ Γκιμπράν, 'η εταιρεία σου δεν είναι εταιρεία σου'.

Αυτό που θα ήθελα να επισημάνω για την Επίγνωσις είναι ότι πετυχαίνει κάτι που δεν είναι καθόλου δεδομένο: Αναπτύσσεται με ταχύτητα και ασφάλεια, εξυπηρετώντας τα συμφέροντα των μετόχων της, παρέχει ένα δημιουργικό και ασφαλές εργασιακό περιβάλλον, οικονομική και προσωπική εξέλιξη, εξυπηρετώντας τα συμφέροντα των εργαζομένων της, ενώ παρέχει στην αγορά εύχρηστα και ποιοτικά προϊόντα ηλεκτρονικής εκπαίδευσης σε ιδιαίτερα ανταγωνιστικές τιμές, επιτρέποντας ακόμα και σε πολύ μικρές επιχειρήσεις του αναπτυσσόμενου κόσμου να έχουν πρόσβαση στην ίδια εκπαιδευτική τεχνολογία με τους πανίσχυρους οργανισμούς των περισσότερο αναπτυγμένων οικονομιών. Κάνει δηλαδή καλό τόσο στους πελάτες της όσο και στην κοινωνία συνολικό. Ακριβώς ότι λέει λοιπόν ο πολύ αξιόλογος Robert Reich στο "Common Good" μιλώντας για το όραμα του 'stakeholder capitalism'.

Ιδιαίτερα θέλω να αναφερθώ σε δυο συναδέλφους: Τον Μάνο Δραμιτινό που πολύ δίκαια πήρε φέτος το βραβείο του 'Epignosian 2019' και στην Έλενα Λεάνδρου που πήρε το αντίστοιχο βραβείο πέρσι. Το γεγονός ότι υπάρχουν στην Ελλάδα επαγγελματίες όπως ο Μάνος και η Έλενα σε κάνει αισιόδοξο ότι κάτι πράγματι μπορεί να αλλάξει σε αυτήν τη χώρα, ότι μπορούμε όντως να βγούμε από την παρακμή και ότι κάποια στιγμή θα μπορούμε να μιλάμε διεθνώς για το 'εδώ και τώρα' της Ελλάδας αντί να επικεντρωνόμαστε αποκλειστικά στην ένδοξη αρχαία ιστορία μας.

Μάνος Δραμιτινός και Έλενα Λεάνδρου
Epignosian 2019 - 2018

Θα ήθελα τέλος να κλείσω αυτό το σύντομο άρθρο αναφερόμενος στον Γιάννη Καραμπάση. Έναν καλό φίλο που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας και που χωρίς αυτόν η Επίγνωσις δεν θα είχε δημιουργηθεί. Του είπαμε χθες, όλοι μαζί, ένα πολύ μεγάλο ευχαριστώ. Εύχομαι οι δικοί του άνθρωποι να ξεπεράσουν τον πόνο της απώλειας και να τον κρατήσουν για πάντα ζωντανό μέσα τους, ακολουθώντας το εξαίρετο παράδειγμά του. Εμείς στην Επίγνωσις θα το προσπαθούμε πάντα.

Μια συμβουλή προς του νέους δημιουργούς κάθε ηλικίας

Πρώτη μέρα του 2020 σήμερα και θα ήθελα να μοιραστώ το συμπέρασμα μιας συζήτησης που πρόσφατα είχαμε στο γραφείο όπου επιχειρήσαμε να απαντήσουμε σε ένα απλό ερώτημα: "Γιατί κάποιος να γίνει δημιουργός";

Στη δική μας ορολογία ταυτίζουμε τον δημιουργό με τον άνθρωπο που επιχειρεί, το υποκείμενο δηλαδή που πραγματώνει την οικονομία της συνεργασίας και της δημιουργικότητας, δηλώνοντας ξεκάθαρα ότι ο δρόμος της δημιουργίας, ο δρόμος του επιχειρείν, δεν είναι ποτέ μοναχικός.

Στο ιστολόγιο αυτό υπάρχει πλήθος αναφορών για την εθνική παράνοια του φροντιστηρίου. Πράγματι, πίσω από τα δυο δισεκατομμύρια ευρώ που δαπανά η ελληνική οικογένεια σε ετήσια βάση - ποσό που λίγο μειώθηκε τα χρόνια της κρίσης καθώς αντιμετωπίζεται ως 'είδος πρώτης ανάγκης' - βρίσκεται ένα ένοχο κοινωνικό συμβόλαιο που λίγο-πολύ λέει "εμείς (οι γονείς) θα πληρώσουμε (το φροντιστήριο) και εσύ (το σύστημα) θα εξασφαλίσεις τα παιδιά μας (θα τους βάλεις σε μια 'σίγουρη' δουλειά). 

Κάπως έτσι φτάσαμε να θεωρούμε τις πανελλήνιες ως μάλλον τον μόνο αξιόπιστο θεσμό της χώρας (ως αδιάβλητο) και τη μονιμότητα στο δημόσιο ως ένα θρησκευτικού τύπου ζήτημα που ουδείς τολμά να αγγίξει.

Η Ελλάδα βγήκε ολοκληρωτικά κατεστραμμένη από τον Β' ΠΠ και τον τραγικό εμφύλιο που ακολούθησε. Είναι κατανοητό που οι γενιές αυτές αξιολογούσαν τόσο ψηλά την ασφάλεια και την σταθερότητα. Δυστυχώς όμως, δεκαετίες μετά, η στρέβλωση έχει φτάσει σε ασύλληπτα επίπεδα. Φτάσαμε να δημιουργούμε γενιές ανθρώπων χωρίς αυτοπεποίθηση, που η ζωή τους όλη περιστρέφεται γύρω από το αποτέλεσμα μιας εξέτασης (πανελλήνιες). Τα φαινόμενα αδιαφορίας και μηδενισμού είναι απολύτως φυσικά επακόλουθα.

Στις συνθήκες που διαμορφώνονται το 2020 κρίνω πως η οικονομία της συνεργασίας και της δημιουργικότητας (μάλλον πια θα έβαζα και το επίθετο 'βιώσιμη' πριν το οικονομία) είναι ο καλύτερος δρόμος που μπορεί να ακολουθήσει κανείς ώστε να ζήσει μια ζωή με νόημα.

Ποιο είναι λοιπόν το σχέδιο; Ποιο το roadmap που πρέπει να έχει ένας νέος δημιουργός - σε όποια ηλικία κι αν αποφασίσει να κάνει το βήμα; Η εμπειρία μου λέει πως υπάρχουν τρια στάδια ενθουσιασμού τα οποία θα πρέπει να συνεπάρουν την ομάδα των δημιουργόν ώστε να ταξίδι τους να είναι έμπλεο νοήματος:

1. Πρώτα πρέπει να τους ενθουσιάσει το προϊόν.
2. Μετά πρέπει να τους ενθουσιάσει η ομάδα.
3. Τέλος πρέπει να τους ενθουσιάσει η κουλτούρα.

Για να ενθουσιαστεί κάποιος με το προϊόν πρέπει να υπάρχουν τρεις παράγοντες: Να λύνει ένα ουσιαστικό πρόβλημα με οικονομικά (και περιβαλλοντικά) βιώσιμο τρόπο, να έχει μεγάλη αγορά - δηλαδή οι συνάνθρωποι μας που αντιμετωπίζουν το εν λόγω πρόβλημα προς επίλυση είναι πολλοί σε αριθμό, και, το σημαντικότερο, η ανάπτυξη του προϊόντος προσφέρει στην ομάδα των δημιουργών τη χαρά της δημιουργίας. Έχει δηλαδή τεχνικό και επιστημονικό ενδιαφέρον. Η επιτυχία στη διαδικασία αυτή θα καθορίσει εάν θα γεννηθεί ένα αληθινό προϊόν που θα διαγράψει μια πορεία στην αγορά ή αν θα μείνουμε, ως συνήθως συμβαίνει, στην εκτέλεση ενός πειράματος (χωρίς βεβαίως να υπάρχει τίποτα κακό στο τελευταίο - κάθε άλλο).

Στη συνέχεια, αφού το προϊόν αναπτυχθεί επιτυχώς και αρχίσει να κάνει τα πρώτα του βήματα στην αγορά ανταποκρινόμενο με επιτυχία στις ανάγκες των χρηστών του, οι δημιουργοί σύντομα καταλαβαίνουν πως πρέπει να πλαισιωθούν από μια ομάδα συνεργατών για να μπορέσουν να ανταποκριθούν με επιτυχία στα καθήκοντα του οργανισμού που δημιουργούν. Η επιλογή των καταλλήλων ανθρώπων για τις κατάλληλες εργασίες και η δημιουργία ενός ισχυρού ομαδικού πνεύματος βασισμένου στις αρχές τις ισότητας, της διαφάνειας και της δικαιοσύνης μέσα στην ομάδα είναι αυτό που θα καθορίσει το αν η δραστηριότητα θα αναπτυχθεί και θα ωριμάσει ή θα μετατραπεί σε μια ακόμα 'χαμένη ευκαιρία'.

Έρχεται όμως μια στιγμή που οι ιδρυτές - δημιουργοί αντιλαμβάνονται πως δεν θα είναι πάντα τμήμα της συλλογικής οντότητας στην οποία έδωσαν σάρκα και οστά. Είτε οι ίδιοι θα αντιληφθούν ότι δεν έχουν πλέον άλλα να προσφέρουν οπότε θα πρέπει να κλείσουν αυτόν τον κύκλο και να ξεκινήσουν κάποιον άλλο (όπως π.χ. ο Bill Gates), ή θα μεγαλώσουν αρκετά ώστε να συνειδητοποιήσουν ότι πρέπει να αποσυρθούν (όπως π.χ. ο Ray Dalio) ή δυστυχώς κάποιους θα τους πάρει νωρίς κοντά του ο Μεγαλοδύναμος (όπως π.χ. ο Steve Jobs). Πολύ περισσότερο, πέρα από τη συνειδητοποίηση του εφήμερου της ύπαρξης των ιδίων, οι ιδρυτές - δημιουργοί σύντομα θα καταλάβουν ότι ακόμα και όλοι οι συνεργάτες που οι ίδιοι είχαν επιλέξει αρχικά μετά από κάποιο διάστημα δεν θα είναι στον οργανισμό, ακριβώς για τους ίδιους λόγους. Τι λοιπόν οριοθετεί μια ομάδα ανθρώπων που αποτελούν μια επιχείρηση, όταν κανείς από τους ιδρυτές και τους αρχικούς εργαζομένουν δεν εργάζεται πια εκεί και όταν, πιθανότατα, τα προϊόντα της εταιρείας είναι πια εντελώς διαφορετικά από αυτά που δημιούργησαν στην αρχή οι ιδρυτές;

Η κουλτούρα.

Με τη λέξη κουλτούρα αναφέρομαι σε ένα σύνολο αρχών και συμπεριφορών που καθορίζουν "πως γίνονται τα πράγματα" σε μια ομάδα. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό πόσο ισχυρή μπορεί να είναι αυτή η έννοια. Πόσο μπορεί να καθορίσει λίγο - πολύ τα πάντα σε μια επιχείρηση και, εάν έχει δημιουργηθεί σωστά, να συνεχίσει να εξελίσσεται όπως εξελίσσονται οι ίδιες οι συνθήκες στις οποίες ζει το συλλογικός οργανισμός. "Culture eats strategy for breakfast" έλεγε ένα άρθρο και δεν θα μπορούσα να συμφωνήσω περισσότερο. Ακόμα, εάν το περιεχόμενο που δίνεται στη λέξη κουλτούρα θυμίζει στον αναγνώστη κάποιας μορφής 'γενετικό κώδικα' ή DNA, πολύ καλά κάνει. Περί αυτού ακριβώς πρόκειται.

Η μεγάλη ευθύνη των δημιουργών - ιδρυτών είναι να καθορίσουν το Βήμα-0, τη γέννηση δηλαδή της κουλτούρας του οργανισμού που δημιουργούν. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο κάθε πράξη των ιδρυτών έχει τριπλό περιεχόμενο: (α) το πρακτικό/πραγματολογικό. Τι πραγματικά περιέχει και σημαίνει και που οδηγεί η κάθε πράξη, (β) το παραδειγματικό: Τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας τείνουν να αντιγράφουν τις πράξεις των ιδρυτών, ανεξάρτητα του τι λένε οι ιδρυτές προς τα μέλη της ομάδας, ακριβώς όπως τα παιδιά τείνουν να αντιγράφουν τους γονείς τους, και τέλος, (γ) το μαθησιακό: οι πράξεις ενός ιδρυτή-δημιουργού έχουν τεράστια σημασία γιατί εκείνες καθορίζουν την κουλτούρα του οργανισμού. Θα έχουν δηλαδή επίδραση στην επιχείρηση σε τεράστιο βάθος χρόνου, πολύ αργότερα από την στιγμή που οι ίδιοι οι ιδρυτές και όλοι οι συνεργάτες που εκείνοι είχαν επιλέξει έπαψαν πια να εργάζονται στην επιχείρηση.

Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πως, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τον γενετικό κώδικα, οι ικανότητες της διαρκούς μάθησης και προσαρμογής είναι εκείνες που εν τέλει θα καθορίσουν τις πιθανότητες μακροπρόθεσμης επιτυχίας του οργανισμού - Για αυτό και στην 'Ηγεσία' μαθαίνουμε πως το μοναδικό πραγματικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μιας επιχείρησης είναι η ικανότητά της να μαθαίνει (και να προσαρμόζεται).

Στο δεύτερο βήμα παραπάνω ειπώθηκε πως η ομάδα αρχικά πρέπει να χτιστεί πάνω στις έννοιες της ισότητας, της διαφάνειας και της δικαιοσύνης. Κάποιος υποψιασμένος περί εξέλιξης των ειδών μπορεί να βρει μια αντίφαση ανάμεσα σε αυτό και στην εξελικτική οργανωσιακή προσέγγιση διαρκούς μάθησης και προσαρμογής. Πράγματι η αντίφαση αυτή υπάρχει και είναι που καθιστά την οικονομία της συνεργασίας και της δημιουργικότητας τόσο εντυπωσιακά ενδιαφέρουσα και για αυτό ο συγγραφέας του άρθρου πιστεύει πως οι δημιουργοί δεν πρόκειται να αντικατασταθούν από αλγορίθμους 'anytime soon'.

Προσωπικά δεν μπορώ να σκεφτώ κάτι περισσότερο ενδιαφέρον από το να συν-δημιουργήσω συλλογικούς οργανισμούς που θα δημιουργούν, θα μαθαίνουν και θα προσαρμόζονται σε ατέλειωτους κύλους συνεργασίας, στους οποίους αρχικά θα παίρνω μέρος μα θα συνεχίσουν να λαμβάνουν χώρα και πολύ αργότερα από εμένα - - Και όλα αυτά ενώ μέσα από τη διαδικασία αυτή βελτιώνονται σημαντικά οι ζωές των ανθρώπων που ζούνε εντός (εργαζόμενοι) αλλά και εκτός (πελάτες, προμηθευτές, κοινωνία) των οργανισμών αυτών.

Δεν μπορώ λοιπόν παρά ενθέρμως να συμβουλεύσω τους υποψήφιους δημιουργούς κάθε ηλικίας να κάνουν το μεγάλο βήμα προς την πραγμάτωση της οικονομίας της συνεργασίας και της δημιουργικότητας!

Μαζί με τις θερμότερες ευχές μου για το έτος 2020, κλείνω με το εκπληκτικό ποίημα "Για τα παιδιά" του Χαλίλ Γκιμπράν, τον πρώτο στίχο του οποίου θα μπορούσαν να παραφράσω ως "Η εταιρεία σου δεν είναι εταιρεία σου".

"Για τα Παιδιά"
Χαλίλ Γκιμπράν (1883-1931)

Τα παιδιά σου δεν είναι παιδιά σου
είναι οι γιοι και οι κόρες
της λαχτάρας της Ζωής για Ζωή.

Δημιουργούνται μέσα από εσένα,
αλλά όχι από εσένα.
Και αν και βρίσκονται μαζί σου, δεν σου ανήκουν.

Μπορείς να τους δώσεις την αγάπη σου,
αλλά όχι τις σκέψεις σου.
Αφού ιδέες έχουν δικές τους.

Μπορείς να προσπαθήσεις
να τους μοιάσεις αλλά μη γυρέψεις να τα κάνεις σαν εσένα.

Αφού οι ψυχές τους κατοικούν στο σπίτι του αύριο
που εσύ δεν πρόκειται να επισκεφτείς ούτε στα όνειρα σου.


Αφού η ζωή δεν πάει προς τα πίσω
ούτε ακολουθεί
στο δρόμο του το χθες.

Μπορείς να δίνεις μια στέγη στο σώμα τους,
αλλά όχι και στις ψυχές τους.

Είσαι το τόξο από το οποίο
τα παιδιά σου σαν ζωντανά βέλη
ξεκινάνε για να πάνε μπροστά.

Ο τοξότης βλέπει το ίχνος της τροχιάς
προς το άπειρο
και κομπάζει ότι με την δύναμή του
τα βέλη μπορούν να πάνε γρήγορα
και μακριά.

Ας χαροποιεί τον τοξότη
ο κομπασμός του.

Αφού ακόμα και αν αγαπάει το βέλος που πετάει
έτσι αγαπά και το τόξο που μένει στάσιμο.

Το τέρας, το brain drain και η δημοκρατία

“ Όποιος δεν φοβάται το πρόσωπο του τέρατος, πάει να πει ότι του μοιάζει”

— Μάνος Χατζιδάκις

Τα γεγονότα της περασμένης Τετάρτης 18 Δεκεμβρίου με έχουν αφήσει εμβρόντητο, όπως θα έπρεπε να έχουν κάνει και σε κάθε δημοκρατικό πολίτη που αντιλήφθηκε τι συνέβη.

Δεν είναι τόσο το ίδιο το κρούσμα αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας, όσο αυτό που ακολούθησε. Είδαμε έκπληκτοι να δουλεύει μια πανίσχυρη μηχανή ολοκληρωτικής προπαγάνδας η οποία δεν δίστασε να διαλύσει των υπόληψη μιας ευυπόληπτης αστικής οικογένειας απλά και μόνο για να μην αμαυρωθεί το κυβερνητικό αφήγημα περί νόμου και τάξεως και να μην απομειωθεί στο παραμικρό το πολιτικό κεφάλαιο του κ. Πρωθυπουργού και του κ. Υπουργού Προστασίας του Πολίτη.

Καθώς από μια σειρά συμπτώσεων είμαι σε θέση να γνωρίζω τα πραγματικά γεγονότα, αυτό που συνέβη πάνω κάτω είναι το εξής:

- Η οικογένεια Ινδαρέ συμβαίνει να ζει δίπλα σε ένα κτήριο που συχνά καταλαμβάνεται από συμπολίτες μας που προσδιορίζονται ως αναρχικοί ή / και αντιεξουσιαστές.

- Κατά καιρούς η ελληνική αστυνομία επεμβαίνει και διαλύει την κατάληψη.

- Είναι σαφές δηλαδή ότι επιχείρηση σαν εκείνη της 18ης Δεκεμβρίου σίγουρα δεν συνέβη για πρώτη φορά και, πιθανότατα, ούτε και για τελευταία.

- Δεδομένου λοιπόν του ότι οι καταληψίες συχνά εκδιώκονται και μετά από λίγο επανέρχονται στο κτήριο, είναι πολύ λογικό ότι η γειτονική οικογένεια επιθυμεί να είναι αποστασιοποιημένη από την εν λόγω διαμάχη (καταληψιών - αστυνομίας), τόσο πολιτικά όσο και επιχειρησιακά.

- Αυτή η επιθυμία της οικογένειας (που κάνει ακριβώς ότι θα έκανε και ο συγγραφέας του άρθρου και πιθανότατα η πλειοψηφία των Ελλήνων) εκφράζεται μέσα από την τήρηση του νόμου, μέσα από την προστασία του συνταγματικά κατοχυρωμένου αγαθού του οικογενειακού ασύλου.

- Οι καταληψίες σεβάστηκαν το συνταγματικά κατοχυρωμένο αυτό δικαίωμα. Η ελληνική αστυνομία από την άλλη μεριά, όχι.

- Εκείνο το πρωί, οι αστυνομικοί ζήτησαν να διέλθουν μέσα από την παρακείμενη οικία. Η οικογένεια είπε πως για να το επιτρέψει αυτό, απαιτείται η γραπτή εντολή που ορίζει ο νόμος. Η εντολή δεν υπήρχε και οι αστυνομικοί αποχώρησαν.

- Μετά από λίγο η οικογένεια αντιλήφθηκε ότι οι αστυνομικοί ήταν στην ταράτσα τους. Όταν πήγε και τους ζήτησε να αποχωρήσουν, ως ήταν απόλυτο δικαίωμα της, τα όργανα της τάξεως δεν δίστασαν να τους σαπίσουν στο ξύλο και να τους συλλάβουν με κατασκευασμένες κατηγορίες δήθεν αντίστασης, επίθεσης και άλλων τέτοιων γραφικοτήτων.

- Όπως ακριβώς δηλαδή γινόταν επί δικτατορίας και στη διάρκεια των μαύρων δεκαετιών του '50 και του '60.

- Πολύ χειρότερα, όλη την επόμενη μέρα ταλαιπώρησαν απίστευτα τη συλληφθείσα οικογένεια τόσο μη παρέχοντας την αναγκαία περίθαλψη για τα τραύματα τους όσο και απαγορεύοντας και στη συνέχεια δυσχεραίνοντας ποικιλοτρόπως την επικοινωνία με τους δικηγόρους της.

- Κάπως έτσι φτάσαμε να αναρωτιόμαστε αν ζούμε στην Ελλάδα ή στη Χιλή, στην Αθήνα ή στο Σαντιάγκο.

Εκεί που την 'πάτησε' το σύστημα, εκεί που έγινε η τεράστια γκάφα που απεκάλυψε την αλήθεια, ήταν όταν μαθεύτηκε ποια ήταν η οικογένεια Ινδαρέ. Έτυχε λοιπόν να μιλάμε για μια αστική, μετριοπαθή οικογένεια, με λαμπρές επαγγελματικές, επιστημονικές και καλλιτεχνικές περγαμηνές και μακραίωνη ιστορία (πρόγονος της οικογένειας ήταν γνωστός αγωνιστής του '21).

Οι άνθρωποι αυτοί λοιπόν έχουν πολλούς και ισχυρούς φίλους σε όλο το πολιτικό φάσμα. Έτσι ταχύτατα απλώθηκε ένα ισχυρότατο κύμα συμπαράστασης και πολυεπίπεδης υποστήριξης, που οδήγησε στην απελευθέρωση της οικογένειας την επόμενη μέρα και στη δημοσιοποίηση των στοιχείων του ξυλοδαρμού και των άλλων δεινών που υπέστησαν. 

Είναι χαρακτηριστικό πως ο πατέρας της οικογένειας αναγκάστηκε να φτάσει στο σημείο να μιλήσει για τις πολιτικές του απόψεις και να τονίσει ότι διαφωνεί με τους αναρχικούς. Γράφτηκε πως ο πατέρας είπε ότι στις εκλογές της 7ης Ιουλίου ψήφισε το κόμμα που είναι στην κυβέρνηση και δεν είδα κάποια διάψευση. 

Αναρωτιέται κανείς λοιπόν εύλογα: Αν ο κ. Δημήτρης Ινδαρές αντί για Νέα Δημοκρατία είχε ψηφίσει ΑΝΤΑΡΣΥΑ, θα είχε λιγότερα δικαιώματα; Πολύ περισσότερο, αν, όπως εκατομμύρια άνθρωποι ανά τον κόσμο, είχε γοητευτεί κι εκείνος από τα πανανθρώπινα μηνύματα του Μπακούνιν και του Κροπότκιν, τι θα σήμαινε αυτό για την αντιμετώπιση του από την ελληνική αστυνομία; Θα ήταν άραγε εκ προοιμίου ένοχος; Αφήνω τέλος ως ρητορικό το ερώτημα του τι θα συνέβαινε εάν στη θέση της οικογένειας Ινδαρέ βρισκόταν η οικογένεια του "ψυκτικού από το Περιστέρι" για τον οποίο τόσος λόγος είχε γίνει προεκλογικά...

Θέλω να επισημάνω όμως πως το πιο σημαντικό που πρόβλημα στην περίπτωση αυτή δεν είναι η ίδια η αστυνομική βία – «αδερφή του κράτους ήταν πάντα η βία», λένε εύστοχα οι Social Waste. Αυτή υπήρχε πάντα και θα υπάρχει πάντα. Εναπόκειται στην κοινωνία να δημιουργεί θεσμούς που την ελέγχουν και την περιορίζουν. 

Το τρομακτικό της υπόθεσης είναι το propaganda machine. Έτυχε να δω ειδήσεις στην τηλεόραση εκείνο το βράδυ και δεν πίστευα στα μάτια μου. Τόσα χοντροκομμένα ψέματα, τόση μονόπλευρη πληροφόρηση, πλήρης απουσία οποιασδήποτε δημοσιογραφικής δεοντολογίας. Τα απολυταρχικά καθεστώτα πρέπει να είναι περήφανα για τα standards που έχουν δημιουργήσει.

Το επόμενο πρωί, όταν πια το ψέμα δεν μπορούσε να κρυφτεί, ο κ. Υπουργός Ανάπτυξης αναρωτιόταν στα τηλεοπτικά πάνελ «γιατί ζήτησε εισαγγελική εντολή ο κ. Ινδαρές; Τι είχε να κρύψει; Ένας νομοταγής πολίτης αφήνει την αστυνομία να περάσει.».

Σοβαρά τώρα; Έρχονται στις έξι το πρωί κάποιοι κουκουλοφόροι με διακριτικά της αστυνομίας χωρίς χαρτιά και τους αφήνεις να μπουν στο σπίτι σου χωρίς να ξέρεις ποιοι είναι και γιατί θέλουν να περάσουν; Μάλλον νομίζει ότι ζει στη ΛΔΒΚ ο κ. Υπουργός. Δυστυχώς όμως για εκείνον η Ελλάδα είναι έδαφος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, απ' όσο ξέρω, στην Ένωση αυτή οι πολίτες, ο λαός συνολικά, έχουν συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα.

Το πιο αστείο βέβαια ήταν όταν ο κ. Υπουργός Προστασίας του Πολίτη είπε ότι «σέβεται τον κ. Ινδαρέ ως πατέρα που προσπάθησε να προστατεύσει τα παιδιά του» (τα οποία δήθεν ήταν στην κατάληψη). Ένα δάκρυ κύλησε στο μάγουλο των Ελλήνων διαβάζοντας τη δήλωση αυτή... Τόσος σεβασμός που κυριολεκτικά τον σάπισαν στο ξύλο τον άνθρωπο.

Το τραγικό όμως, το πραγματικά εκφοβιστικό, είναι να βλέπει κανείς την αποτελεσματικότητα της προπαγανδιστικής μηχανής. Είδα πολλούς κατά τεκμήριο έξυπνους και μετριοπαθείς ανθρώπους να πέφτουν θύματα της. «Δεν μπορεί, κάτι θα έκαναν κι εκείνοι», σκέφτηκαν πολλοί. «Μήπως τα παιδιά ήταν όντως στην κατάληψη;» αναρωτήθηκαν άλλοι. Το μικρόβιο της αμφιβολίας είχε διαδοθεί.

Διανύουμε τον δωδέκατο χρόνο κρίσης στην Ελλάδα. Μέχρι σήμερα ποτέ, ούτε για μια στιγμή, δεν σκέφτηκα να φύγω από την χώρα. Τώρα όμως, πρώτη φορά, σκέφτομαι πολύ σοβαρά αυτό το ενδεχόμενο.  Όχι, δεν θέλω να ζω σε μια χώρα που στις έξι το πρωί Πάνοπλοι αστυνομικοί εισβάλλουν στο σπίτι μου, με σαπίζουν στο ξύλο, με συλλαμβάνουν με μια κατασκευασμένη κατηγορία, δεν με αφήνουν να δω τον δικηγόρο μου και, το χειρότερο, τίθεται σε λειτουργία μια πανίσχυρη προπαγανδιστική μηχανή που εν τέλει πείθει την κοινή γνώμη ότι «κάτι θα είχα κάνει κι εγώ».

Αν κάποιος λοιπόν είναι στοιχειωδώς σοβαρός με το λεγόμενο brain drain, ας γνωρίζει ότι το κράτος δικαίου είναι το απολύτως απαραίτητο για τους δημιουργικούς ανθρώπους για αυτό και εκείνοι για δεκαετίες συνέρεαν στις δημοκρατίες της δυτικής Ευρώπης και της βόρειας Αμερικής.

Κλείνω το άρθρο αυτό θέτοντας ένα ερώτημα που επιτακτικά ζητά να απαντηθεί: Όταν η εξουσία διαθέτει τέτοιους πανίσχυρους προπαγανδιστικούς μηχανισμούς, μπορεί η δημοκρατία πραγματικά να λειτουργήσει όπως την γνωρίζαμε; Όταν σε λίγο καθένας μας στο κινητό του θα βλέπει μια διαφορετική εκδοχή των "ειδήσεων", όταν πια ακόμα και η προπαγάνδα θα είναι προσωποποιημένη, σε ποια βάση θα γίνεται ο δημόσιος διάλογος; Σε ποιο έδαφος πρώτα απ' όλα θα καλλιεργούνται οι πολιτικές απόψεις; 

Είναι μια τεράστια πρόκληση για τη δημοκρατία μας, τις πραγματικές διαστάσεις της οποίας μόλις που αρχίζουμε να φανταζόμαστε. Προσπαθώ να είμαι πάντα αισιόδοξος, στο συγκεκριμένο θέμα όμως τα υφιστάμενα δεδομένα δεν βοηθούν καθόλου.

Για τον Γιάννη Καραμπάση

Τον Μάρτιο του 2001 βρέθηκα στην Πάτρα ερχόμενος από το Ηράκλειο και κάναμε μια πρώτη συνάντηση με τον Σάκη Παπαγγελή για πιθανή συνεργασία. Από τη συνάντηση αυτή προέκυψε η ιδέα για το "e-Φροντιστήριο" που αργότερα μας έδωσε το eFront, and the rest is history.

Για να μπορέσει να προχωρήσει όμως αυτή η ιδέα και να γραφτεί αυτή η ιστορία, υπήρξαν διάφοροι άνθρωποι που έπαιξαν τον ρόλο του καταλύτη. 

Τα πράγματα έχουν περίπου ως εξής: Στο Ηράκλειο είχαμε εγκατασταθεί στο Επιστημονικό & Τεχνολογικό Πάρκο Κρήτης. Πριν πάω στην Πάτρα έκανα μια μικρή έρευνα και είδα με κάποια έκπληξη ότι υπάρχει εκεί το Επιστημονικό Πάρκο Πατρών, ένας παρόμοιος οργανισμός. Τους έστειλα email και μου απάντησε άμεσα ο Διευθυντής του Πάρκου. Λεγόταν Γιάννης Καραμπάσης.

Τον Γιάννη θυμάμαι ότι τον επισκέφτηκα στο γραφείο του στο ΕΠΠ (για όσους ξέρουν την Πάτρα είναι κοντά στο Πανεπιστήμιο, πίσω από το νοσοκομείο), αμέσως μετά τον καφέ που ήπιαμε με τον Σάκη στο κέντρο της Πάτρας. Του είπα την ιδέα, του φάνηκε πολύ ενδιαφέρουσα. Μου είπε πως υπήρχε ένα νέο πρόγραμμα της ΓΓΕΤ που λεγόταν "Πράξε-Α" και θα μπορούσε να χρηματοδοτήσει την ιδέα μας.

Είπαμε να μείνουμε σε επαφή, όπως και κάναμε. Συναντιόμασταν είτε στην Πάτρα ή στην Αθήνα οι τρεις μας και μας βοηθούσε πολύ κάνοντας αυτό που σήμερα θα λέγαμε mentoring and/or coaching. Κάποια μέρα με πήρε τηλ και μου είπε ότι "την έγραψε εκείνος την πρόταση στη ΓΓΕΤ" και "δεν είναι κακή ιδέα να την υποβάλλουμε", πράγμα που και κάναμε. Η πρόταση εγκρίθηκε και έτσι πήραμε μια χρηματοδότηση περίπου €20.000, η οποία μας έδωσε την πρώτη υποτυπώδη έκδοση του eFront.

Αργότερα, στις αρχές του 2003, καθώς ο Γιάννης πια είχε μετακομίσει στην Αθήνα, συζητούσαμε για αυτό που σήμερα θα λέγαμε "go to market strategy" του e-Φροντιστηρίου. Μας πρότεινε να κάνουμε ένα web site που θα έχουμε περιεχόμενο από γνωστούς συγγραφείς που θα μιλούσαν για την εκπαίδευση. Έλεγε πως αν είχαμε καλό περιεχόμενο, το site αυτό θα είχε πολλούς επισκέπτες και κάποιους από αυτούς θα μπορούσαμε να τους 'προωθήσουμε' στο eFront (νομίζω σήμερα αυτό το λέμε content marketing). Μας πρότεινε τέλος αυτό το site να το ονομάσουμε 'Επίγνωσις', για προφανείς λόγους. Το site δεν έγινε ποτέ, όπως ούτε το e-Φροντιστήριο, όμως νομίζω όλοι ξέρουμε ότι η 'Επίγνωσις' τελικά όντως δημιουργήθηκε.

Το 2004 συζητώντας με τον Γιάννη μας μίλησε για το EBAN (www.eban.org) και μας εξήγησε τι σημαίνει business angel & venture capital. Τον Nοέμβριο του 2004 οργανώσαμε μαζί την εκδήλωση "ΠΡόΣΩ", που ήταν από τις πρώτες (σίγουρα οι πρώτη από ιδιώτες) στην Ελλάδα για την αξιοποίηση ερευνητικών αποτελεσμάτων μέσω ίδρυσης 'τεχνοβλαστών', δηλαδή spin-off & spin-out επιχειρήσεων.

Αργότερα ο Γιάννης μας βοήθησε για δυο χρόνια ως σύμβουλος διοίκησης τόσο στην Επίγνωσις όσο και στη vtrip όσο και στις υπόλοιπες εταιρείες, πολλές φορές με καθοριστική συμβολή, όπως για παράδειγμα στο έργο των διαβατηρίων. 

Από το 2007 και μετά οι δρόμοι μας χώρισαν, μείναμε όμως πάντα σε επαφή και είχαμε άριστες σχέσεις. Τα τελευταία χρόνια μιλούσαμε δυο - τρεις φορές τον χρόνο για μια αμοιβαία ενημέρωση. Χαιρόταν πολύ και ήταν περήφανος για την Επίγνωσις και συνολικά για τον οργανισμό που δημιουργήσαμε.

Του τηλεφώνησα τον Σεπτέμβριο για να τον καλέσω σε ένα από τα Open Q&A μας. "Έχω μπει ξανά στο νοσοκομείο, Δημήτρη" μου λέει. "Υπάρχει μια μικρή επιπλοκή, πρέπει να εγχειριστώ ξανά". Τον ρώτησα πως νιώθει, μου είπε "ξέρω ότι είναι δύσκολη επέμβαση, δεν έχω άλλη επιλογή όμως, οπότε θα την κάνω και όλα θα πάνε καλά". Του ευχήθηκα περαστικά και είπαμε να μιλήσουμε "σε κανένα μήνα" για να κανονίσουμε πότε θα έρθει να μας μιλήσει.

Κάποια στιγμή στα τέλη Νοεμβρίου όμως έμαθα ότι μετά την εγχείρηση ο Γιάννης προσβλήθηκε από μια ενδονοσοκομειακή λοίμωξη η οποία εν τέλει αποδείχθηκε μοιραία. Μας άφησε τον Οκτώβριο σε ηλικία 68 ετών.

Είναι πολύ περίεργο όταν κοιτάς 15 και 20 χρόνια πίσω και βλέπεις τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξαν άνθρωποι που βρέθηκαν εντελώς τυχαία στον δρόμο σου. Είναι ακόμα πολύ διδακτικό να βλέπεις ότι άνθρωποι που - το καταλαβαίνεις δεκαετίες μετά - ήταν αναμφίβολα μπροστά από την εποχή τους, σπανίως προλαβαίνουν να ανταμειφθούν για αυτό. Είναι τέλος πολύ δύσκολο να μαθαίνεις ότι έναν άνθρωπο που μπορούσες πάντα να του ζητήσεις μια χρήσιμη συμβουλή σε κάποιο κρίσιμο ζήτημα, γνωρίζοντας ότι θα λάβεις μια σοβαρή και καλοπροαίρετη απάντηση, δεν θα μπορέσεις να τον ξαναδείς.

Θέλω να κλείσω το άρθρο αυτό λέγοντας ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Γιάννη Καραμπάση, καθώς έπαιξε έναν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξή μας. Οι σκέψεις μου είναι τώρα με τους δικούς του ανθρώπους, στους οποίους λείπει πολύ.

Παράλληλα, θέλω να προτείνω σε όλους να είμαστε ιδιαίτερα ευγνώμονες προς ανθρώπους που είναι γύρω μας, τόσο οικογένεια, όσο φίλους και συνεργάτες. Ας προσπαθούμε όσο μπορούμε να τους βοηθούμε και οπωσδήποτε να τους ευχαριστούμε πάντοτε για τη βοήθεια που μας δίνουν. Δεν ξέρω εάν τελικά μένει τίποτα άλλο στη ζωή, πέρα από αυτό το συναίσθημα ευγνωμοσύνης.

Αθήνα ή Σαντιάγκο;

Κάποιος να πει στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη ότι η Ελλάδα δεν είναι Χιλή. 

Ζούμε  στην Αθήνα, όχι στο Σαντιάγκο.

Όσα συνέβησαν σήμερα στο Κουκάκι είναι δραματικά. Τα ψέματα που ειπώθηκαν για να καλύψουν την γκάφα των ΜΑΤ είναι ακόμα χειρότερα. 

Αν υπάρχει κυβέρνηση πρέπει να αναλάβει τις ευθύνες της. 

Αν υπάρχει δικαιοσύνη, πρέπει να προστατεύσει τους συμπολίτες μας που έπεσαν θύματα άδικης και απολύτως αχρείαστης αστυνομικής βίας. 

Άραγε ζούμε στον εμφύλιο; Ζούμε στις μαύρες δεκαετίες του '50 και του '60; Άραγε το ξέπλυμα των ταγμάτων ασφαλείας από τέως πρωθυπουργούς είναι αποτέλεσμα ατόφιας βλακείας ή τμήμα σχεδίου; 

Ζούμε μήπως την ολική επαναφορά του παρακράτους της ΕΡΕ, Κυριακή απόγευμα στον Ασπρόπυργο και Τρίτη πρωί στο Κουκάκι; 

Αν υπάρχει λαός, πάνω απ' όλα, πρέπει να αντιδράσει.