Τεχνητή νοημοσύνη, πρόοδος και ευτυχία

Μιλάνο, Ιταλία
6 Μαΐου 2016

Είχα τη χαρά να πάρω μέρος στο FI-WARE VIP Bootcamp που έγινε στο Μιλάνο της Ιταλίας από τις 4 έως τις 6 Μαΐου 2016, προσκεκλημένος του EBAN. Εκεί, μαζί με αρκετούς άλλους επενδυτές και επιχειρηματίες βοηθήσαμε 15 νεοφυείς επιχειρήσεις από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες να βελτιώσουν τη δομή και την παρουσίαση των επενδυτικών τους προτάσεων στο πλαίσιο των προσπαθειών τους για αναζήτηση ιδιωτικής χρηματοδότησης υψηλού ρίσκου.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη ως κίνδυνος

Ένας από τους ανθρώπους που συμμετείχαν ιδιαίτερα ενεργά υποστηρίζοντας συνολικά (και μάλιστα εθελοντικά) την προσπάθεια ήταν ο Federico Travella, ιδρυτής και CEO της NoviCap, μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας επιχείρησης στον κλάδο του "fintech" που προτείνει μια νέα μέθοδο χρηματοδότησης κεφαλαίου κίνησης για κάθε είδους επιχείρηση. Σε μια συζήτηση που κάναμε με τον Federico και άλλους συμμετέχοντες, ανέκυψε το θέμα της τεχνητής νοημοσύνης ως παράγοντα ενίσχυσης της ανεργίας και, στη βάση αυτή, κοινωνικών αναταραχών και πολιτικής 
αστάθειας.

Μιλώντας στο FI WARE VIP Bootcamp στο Μιλάνο

Το θέμα είναι σίγουρα ενδιαφέρον και έχει να κάνει τελικά με την εξέλιξη της τεχνολογίας και τις κοινωνικές συνέπειες που εκείνη προκαλεί. Νομίζω είναι σαφές ότι η πρόοδος του ανθρώπινου πολιτισμού, αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως την ίδια την ύπαρξή μας, σε πολύ μεγάλο βαθμό στηρίζεται στην εξέλιξη της τεχνολογίας. Από τα πρώτα λίθινα εργαλεία που οι πρόγονοί μας κατασκεύασαν δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν μέχρι τα σημερινά απίστευτα τεχνολογικά επιτεύγματα του πολιτισμού μας έχουν αναπτυχθεί αμέτρητα τεχνικά εργαλεία που κατά βάση κάνουν τη ζωή μας πιο εύκολη – αλλά και ενδεχόμενα πιο επικίνδυνη, όταν αυτά βρεθούν σε λάθος χέρια να εξυπηρετούν τις λάθος επιδιώξεις.

O πυρηνικός βομβαρδισμός που έκαναν οι ΗΠΑ στις Ιαπωνικές πόλεις της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, το μεγαλύτερο έγκλημα πολέμου στην ιστορία της ανθρωπότητας,  που το κατέστησε δυστυχώς δυνατό η εξέλιξη της τεχνολογίας, μας διδάσκει με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο πόσο επικίνδυνη μπορεί να γίνει η τεχνολογική πρόοδος.  Σε κάθε περίπτωση όμως και παρά τους όποιους κινδύνους, δεν χωράει καμία αμφιβολία ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένους με την πρόοδο της τεχνολογίας . Υπό την έννοια αυτή η τεχνολογική πρόοδος όχι μόνο είναι απολύτως καλοδεχούμενη αλλά επιπλέον είναι προϋπόθεση απαραίτητη για την ίδια την ύπαρξη του πολιτισμού μας.

Λουδίτες του 21ου αιώνα

Ένα φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί ήδη από την έναρξη της Βιομηχανικής Επανάστασης ― ενδεχομένως και παλιότερα ― είναι εκείνο του φόβου της προόδου, ειδικά όσον αφορά τον καταμερισμό της εργασίας. Η πρόοδος του τεχνολογικού πολιτισμού, στις διάφορες φάσεις του που έχουν μελετηθεί πολύ και κατηγοριοποιηθεί αναλόγως, έχει ως αποτέλεσμα διάφορες εργασίες που έκαναν άνθρωποι με έναν συγκεκριμένο τρόπο να γίνονται στη συνέχεια με κάποιον νέο, πιο αποδοτικό, ο οποίος απαιτεί λιγότερο ανθρώπινο δυναμικό ή ίσως και καθόλου.

Έτσι λόγου χάρη είδαμε αγρότες να αντιδρούν στην εμφάνιση των γεωργικών μηχανημάτων φοβούμενοι πως τώρα πια θα είναι περιττοί, όπως είδαμε και βιομηχανικούς εργάτες να αντιδρούν στην εισαγωγή των διαφόρων βιομηχανικών αυτοματισμών, που επίσης τους καθιστούσε περιττούς.

Η ίδια η έννοια «Λουδίτης», η οποία σήμερα αποδίδεται στον οποιοδήποτε εναντιώνεται στην τεχνολογική πρόοδο, έχει την ετυμολογία της στους αγώνες των Άγγλων υφαντουργών του 19^ου αιώνα, που, υπό την ηγεσία της μυθικής φιγούρας του Ned Ludd, έσπαγαν τους νεοεισαχθείς μηχανικούς αργαλειούς φοβούμενοι ότι εξαιτίας τους θα έχαναν τη δουλειά τους.

Σύντομα το ίδιο φαινόμενο ενδέχεται να εμφανιστεί και σε πλήθος εργασιών γραφείου που σήμερα γίνονται από ανθρώπους αλλά στο άμεσο μέλλον θα γίνονται καλύτερα, ταχύτερα και οικονομικότερα από «μηχανές» λογισμικού – πολλές φορές και με την χρήση της «τεχνητής νοημοσύνης».

Μια κατηγοριοποίηση των επαγγελμάτων και εργασιών

Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνεται μια ενδιαφέρουσα κατηγοριοποίηση επαγγελμάτων και εργασιών κατά μήκος δυο διαστάσεων:

1. Εάν είναι χειρωνακτικές ή πνευματικές
2. Εάν είναι δουλειές με επαναληπτικότητα ή με επινοητικότητα

Κατηγοριοποίηση επαγγελμάτων / εργασιών

Κατηγοριοποίηση επαγγελμάτων / εργασιών

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να κατανοήσει κανείς την κατηγοριοποίηση αυτή. Οι εργασίες που είναιχειρωνακτικές και έχουν επαναληπτικότητα ήταν αυτές που πολύ νωρίς οι άνθρωποι άρχισαν να αντικαθίστανται από τις μηχανές, στο κλασικό εργοστάσιο που γνωρίζουμε όλοι. Για πολλά όμως χρόνια οι άλλες τρεις κατηγορίες έμεναν αυστηρά στην ανθρώπινη σφαίρα.

Αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι τις μηχανές να κατακτούν δυο ακόμα κατηγορίες: Πρώτα τις πνευματικές εργασίες που δεν απαιτούν επινοητικότητα, με διάφορα συστήματα λογισμικού, και μετά τις χειρωνακτικές εργασίες που απαιτούν κάποια (περιορισμένη προς το παρόν) επινοητικότητα με την εισαγωγή "έξυπνων" ρομποτικών συστημάτων.  Σε κάθε περίπτωση βέβαια τα επαγγέλματα που είναι πνευματικά (ή, μερικές φορές και χειρωνακτικά) και απαιτούν έντονη επινοητικότητα και δημιουργικότητα ακόμα είναι πολύ μακριά από το πεδίο δράσης των μηχανών. Προσωπικά μάλιστα πιστεύω πως μερικά από΄αυτά δεν πρόκειται να γίνουν καλύτερα από τις μηχανές ποτέ, ή μάλλον δεν πρόκειται να γίνουν στο προβλέψιμο μέλλον.

Μια πρόσφατη επαναστατική εξέλιξη

Μια πρόσφατη εντυπωσιακή εξέλιξη που ενδεχομένως να αμφισβητεί την παραπάνω άποψη ήταν η νίκη του λογισμικού AlphaGο της νεοφυούς επιχείρησης DeepMind, που το 2014 εξαγοράστηκε από την Google, κέρδισε 4-1 επί του παγκόσμιου πρωταθλητή στο κινεζικό παιχνίδι Go, Κορεάτη Lee Sedol. Γιατί αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον; Διότι το παιχνίδι Go έχει τόσο μεγάλη πολυπλοκότητα που είναι απολύτως αδύνατον για οποιονδήποτε ηλεκτρονικό υπολογιστή να εξετάσει όλες τις πιθανές κινήσεις και να διαλέξει τη βέλτιστη, όπως για παράδειγμα γίνεται στα προγράμματα λογισμικού που παίζουν σκάκι. Το Go μπορούμε απλά να το σκεφτούμε ως ένα παιχνίδι αντίστοιχο με το σκάκι, με εντυπωσιακά όμως υψηλότερη πολυπλοκότητα ως προς τις δυνατές κινήσεις κάθε φορά. Έτσι το λογισμικό αναγκάζεται να παίζει όπως και ο άνθρωπος, προσπαθώντας να 'μαντέψει' ποια κίνηση 'φαίνεται' καλύτερη με βάση κάποια στρατηγική.

Μέχρι πρότινος αυτό ήταν καθαρά επιστημονική φαντασία και όμως το πρόγραμμα AlphaGo κατάφερε να 'μάθει' να παίζει Go, περίπου όπως και ο άνθρωπος απλά σε τεραστίως μεγαλύτερη κλίμακα - παίζοντας συνεχόμενα εκατομμύρια παιχνίδια και 'μελετώντας' δεδομένα από προηγούμενα παιχνίδια. Έκανε δηλαδή ότι κάνουμε όλοι μας, αλλά στην κλίμακα του ηλεκτρονικού υπολογιστή και τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά: Κατάφερε να κερδίσει 4-1 τον παγκόσμιο πρωταθλητή σε μια 'εργασία' που είναι απολύτως πνευματική και θέλει ύψιστη επινοητικότητα.

Οι επιστήμονες υπολογιστών λοιπόν δημιούργησαν ένα σύστημα λογισμικού που έχει τη δυνατότητα να 'μαθαίνει' όπως και ο άνθρωπος, αλλά σε πολύ μεγαλύτερες ταχύτητες και ποσότητες. Σημαίνει αυτο άραγε ότι σύντομα θα δούμε συστήματα λογισμικού να κάνουν όλες τις πνευματικές εργασίες που απαιτούν επινοητικότητα;

Όχι. 

Ο πειρασμός της γενίκευσης είναι μεγάλος, όμως είμαστε ακόμα πάρα πολύ μακριά ώστε αυτό που έγινε πραγματικότητα για ένα αρχαίο κινέζικο παιχνίδι να γίνει ομοίως και για κάθε νοητική / πνευματική εργασία. Από την άλλη όμως είναι απολύτως βέβαιο πως οι άνθρωπου που εκτελούν αυτές τις πνευματικές και υψηλής επινοητικότητας εργασίες σύντομα θα έχουν στη διάθεσή τους πολύ ισχυρά εργαλεία, ψηφιακούς βοηθούς, που θα τους βοηθούν να κάνουν τη δουλειά τους πιο γρήγορα, πιο αποτελεσματικά και πιο ποιοτικά.

Τι θα συμβεί με τις θέσεις εργασίας

Είδαμε παραπάνω πως παρά την εντυπωσιακή τεχνολογική πρόοδο, οι εργασίες και τα επαγγέλματα που απαιτούν υψηλή επινοητικότητα και δημιουργικότητα θα παραμείνουν στην σφαίρα της ανθρώπινης δραστηριότητας στο ορατό μέλλον. Πολύ περισσότερο αυτό ισχύει για επαγγέλματα που κυρίαρχο ρόλο έχουν τα συναισθήματα. Δεν μπορεί όμως να πει κανείς το ίδιο για εργασίες, πνευματικές και χειρωνακτικές που απαιτούν καθόλου ή 'σχετικά λίγη' επινοητικότητα. Εκεί οι μηχανές αργά ή γρήγορα θα κυριαρχήσουν και δημιουργείται ένα σαφές ζήτημα σχετικά με τις θέσεις εργασίας.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει για παράδειγμα η νεοφυής επιχείρηση SMACC, η οποία πρόσφατα έλαβε χρηματοδότηση ύψους 3.5 εκ. δολλαρίων, και υπόσχεται να αυτοματοποιήσει τη διαχείριση των λογιστικών εργασιών για μικές και μεσαίες επιχειρήσεις - θέτοντας προφανώς υπό άμεση αμφισβήτηση την αναγκαιότητα των θέσεων εργασίας βοηθού λογιστή, οι οποίες ανά τον κόσμο ανέρχονται σίγουρα σε πολλά εκατομμύρια. 

Αυτό που αρχίζουμε να βιώνουμε τώρα και θα το ζήσουμε τα επόμενα χρόνια και δεκαετίες είναι μια μεταβατική περίοδος. Ενώ κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει το πρόβλημα απασχόλησης που δημιουργείται στις μεταβατικές περιόδους, όταν πλήθος ανθρώπων έχουν εκπαιδευτεί για μια εργασία η οποία πλέον είναι περιττή, ομοίως δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς σοβαρά ότι αποτελεί κάποιας μορφής λύση η επιβράδυνση της τεχνολογικής προόδου.

Δεν είναι άλλωστε μακριά η εποχή όπου οι υπολογιστές (computers) ήταν άνθρωποι, συνήθως δε γυναίκες, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι να πραγματοποιούν (με μολύβι και χαρτί) χιλιάδες μαθηματικές πράξεις καθημερινώς για μεγάλες εταιρίες, ερευνητικά ιδρύματα και συναφείς οργανισμούς.  

Αν ο φόβος του αυτοματισμού είχε επικρατήσει, αυτοί οι ανθρώπινοι «υπολογιστές» θα είχαν βέβαια ακόμα την δουλειά τους, αλλά εσείς δεν θα είχατε την ευκαιρία να διαβάσετε αυτό το κείμενο στον υπολογιστή σας (που δεν θα υπήρχε), αλλά ούτε και ο,τιδήποτε άλλο στο διαδίκτυο (που επίσης δεν θα υπήρχε). Αν σκεφτεί κανείς πόσο βαρετή πρέπει να ήταν η εργασία τους, και πόσοι άνθρωποι απελευθερώθηκαν από αυτήν για κάτι πολύ πιο φιλόδοξο, θα πρέπει να συμφωνήσετε ότι το αποτέλεσμα ήταν μάλλον θετικό.

Ακόμα και οι σοφοί έχουν δικαίωμα στο λάθος

Πολλοί, μεταξύ των οποίων και ιδιαίτερα επιφανείς προσωπικότητες όπως ο θεωρητικός φυσικός Stephen Hawking, έχουν εκφράσει την άποψη ότι υπάρχει πολύ μεγάλος κίνδυνος για την ανθρωπότητα από την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και ότι οι σχετικές έρευνες πρέπει να γίνονται με πολύ μεγάλη προσοχή, ρύθμιση – ενδεχομένως μάλιστα να πρέπει και να σταματήσουν, να απαγορευτούν.

Προσωπικά, δύσκολα θα μπορούσα να διαφωνήσω περισσότερο με κάτι απ’ όσο διαφωνώ με την άποψη αυτή. Δεν ισχυρίζομαι ότι δεν υπάρχει κίνδυνος – κάθε άλλο – ο κίνδυνος όμως δεν διαφέρει ποιοτικά με εκείνον της φωτιάς πριν δεκάδες χιλιάδες χρόνια, της πυρίτιδας πριν μερικούς αιώνες ή της πυρηνικής ενέργειας πριν μερικές δεκαετίες. Υπάρχει βεβαίως ποσοτική διαφορά – ως προς την ισχύ καταστροφής των νέων τεχνολογικών επιτευγμάτων – αυτό όμως δεν σημαίνει πως η κοινωνία δεν μπορεί να πάρει τα μέτρα της και να προστατευτεί αποτελεσματικά.

Πράγματι, μια νέα γενιά τεχνολογικών προϊόντων είναι εξαιρετικά επικίνδυνη αν πέσει σε λάθος χέρια και σε αρρωστημένα μυαλά. Μπορεί ακόμα και να μας αφανίσει! Τίποτα καινούριο όμως δεν υπάρχει στη διαπίστωση αυτή, απ’ ό,τι για παράδειγμα διαπιστώσαμε τη δεκαετία του 1940 με την  πυρηνική ενέργεια. Ισχυρή τεχνολογία προϋποθέτει ισχυρά θεμελιωμένη κοινωνία. Προϋποθέτει υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Εκεί είναι η πρόκληση προς όλους μας και στην κατεύθυνση αυτή πρέπει να δράσουμε – όχι προς εκείνη της επιβράδυνσης της τεχνολογικής προόδου.

Θέλω να γίνω περισσότερο σαφής όσον αφορά την αντίληψή μου για τον επερχόμενο μετασχηματισμό της οικονομίας μέσω της τεχνητής νοημοσύνης – μετασχηματισμός που για να ακριβολογούμε έχει ήδη ξεκινήσει: Στη σημερινή επιχείρηση υπάρχει μια σειρά σχετικά απλών διαδικασιών που υλοποιούνται από ανθρώπους. Είναι εργασίες όπως η καταχώρηση ή η έκδοση τιμολογίων, η απάντηση τηλεφωνημάτων, η διαχείριση επικοινωνιακού και ενημερωτικού υλικού ή ίσως ακόμα και πιο εξειδικευμένες εργασίες όπως η ανάλυση οικονομικών καταστάσεων και η πορεία τιμών μετοχών στο χρηματιστήριο. Όλες αυτές οι εργασίες, και πολλές άλλες ακόμα, θα μπορέσουν σύντομα να γίνονται από «μηχανές» λογισμικού οι οποίες θα είναι λιγότερο ή περισσότερο «έξυπνες».  Είναι βέβαιο πως αυτό θα οδηγήσει σε απώλεια σημαντικού αριθμού θέσεων εργασίας.

Αυτό όμως δεν πρέπει να μας φοβίζει. Όπως δεν υπάρχει τίποτα κακό που σήμερα ένα αυτοκίνητο φτιάχνεται εξ ολοκλήρου από άλλες μηχανές, ομοίως δεν υπάρχει τίποτα κακό οι δουλειές στο γραφείο του αύριο να γίνονται επίσης από «έξυπνες» μηχανές ή ίσως και οι εγχειρήσεις στο νοσοκομείο του μεθαύριο να γίνονται αποκλειστικά και εξ ολοκλήρου από ακόμα πιο «έξυπνες» και πολύπλοκες μηχανές. Έτσι οι εργασίες αυτές θα γίνονται καλύτερα, ταχύτερα και οικονομικότερα. Είναι προς όφελος όλης της κοινωνίας.

Η δύσκολη μεταβατική περίοδος

Γεννάται προφανώς όμως το ερώτημα της απασχόλησης των συνανθρώπων μας που σήμερα εκτελούν τις εργασίες αυτές, και οι οποίοι, σε πρώτη φάση τουλάχιστον (και μέχρι να αφομοιώσει η αγορά εργασίας την εκάστοτε καινοτομία) θα έρθουν αντιμέτωποι με την ανεργία, πράγμα που έχει πολύπλευρο κόστος (οικονομικό, κοινωνικό, ψυχολογικό, κ.α.).

Όπως σε κάθε περίπτωση αλλαγής, θα πρέπει να ληφθεί μέριμνα (από δια βίου εκπαίδευση μέχρι οικονομική αλλά και ψυχολογική ενίσχυση) για αυτούς που επηρεάζονται άμεσα, εκείνους δηλαδή που θα χάσουν τις δουλειές τους και θα είναι απροετοίμαστοι για κάποια νέα εργασία στο περιβάλλον που διαμορφώνεται.

Ειδική δε μέριμνα θα πρέπει να ληφθεί για όσους, είτε λόγω προχωρημένης ηλικίας που καθιστά δύσκολη την επανεκπαίδευση, είτε λόγω χαμηλής ειδίκευσης, θα βρεθούν, όπως οι υφαντουργοί του 19^ο αιώνα, στη μεριά που αναπόφευκτα θα «αδικηθεί» από το νεοεισερχόμενο αυτοματισμό.

Πολλές λύσεις έχουν συζητηθεί, από προγράμματα εργασιακής επανένταξης έως το λεγόμενο «εγγυημένο εισόδημα», και ενώ το ερώτημα για τη βέλτιστη λύση παραμένει, το σίγουρο είναι πως θα ήταν τραγικό λάθος (και με ανυπολόγιστο κοινωνικό κόστος) να αφεθούν αυτοί οι άνθρωποι στη μοίρα τους.

Παράλληλα πάντως με αυτές τις κινήσεις θα πρέπει να γίνουν και δραστικές αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα για να προετοιμάσουν τις νέες γενιές για το επερχόμενο εργασιακό περιβάλλον (το οποίο, σε ένα βαθμό, βρίσκεται ήδη εδώ), για τις οποίες το άρθρο αυτό γίνεται πιο αναλυτικό παρακάτω.

Στη συζήτηση στο Μιλάνο ο Federico  με ρώτησε «πόσες γραμματείς ξέρεις που έχουν πτυχίου πανεπιστημίου και αν γνωρίζω πιο είναι το ποσοστό συνολικά στην αγορά». Απάντησα πως γνωρίζω πολλές και έκπληκτος έμαθα πως το ποσοστό γραμματέων σε επιχειρήσεις με πανεπιστημιακή μόρφωση υπερβαίνει το 85%. Τι σημαίνει αυτό; Πολλά πράγματα: Σίγουρα η δουλειά της γραμματείας έχει γίνει περισσότερο απαιτητική. Πράγματι, στη μικρή και στη μεσαία επιχείρηση η γραμματεία είναι η "καρδιά" πολλών διαδικασιών. Πολύ περισσότερο σημαίνει όμως πως υπάρχει ένα κενό μεταξύ μόρφωσης / εκπαίδευσης, χαρακτηριστικών προσωπικότητας και διαθέσιμων θέσεων εργασίας.

Το σημερινό πανεπιστήμιο παγκοσμίως αποτυγχάνει να προετοιμάσει τους νέους για το εργασιακό περιβάλλον που διαμορφώνεται. Είναι μια γενιά πίσω - ενδεχομένως και περισσότερες. Οι «information workers», οι υπάλληλοι γραφείου δηλαδή που έκαναν μια σχετικώς τυποποιημένη εργασία σε έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή, ανήκουν ήδη σε άλλη εποχή. Θα αντικατασταθούν σύντομα από συστήματα λογισμικού με «τεχνητή νοημοσύνη» που θα κάνουν τις ίδιες εργασίες ταχύτερα, οικονομικότερα και με λιγότερα (ή καθόλου) λάθη.

Τολμώ την πρόβλεψη ότι σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα (ίσως μερικές δεκαετίες), η μόνη κατηγορία εργασιών που θα έχει νόημα να γίνεται από τον άνθρωπο σε μια ανεπτυγμένη οικονομία είναι εκείνη της έρευνας και της ανάπτυξης, είτε σε επιστημονικό / ερευνητικό ή και σε επιχειρηματικό περιβάλλον ― ή μάλλον και οι εργασίες οι σχετικές με τη τέχνη και τον πολιτισμό (τι καλύτερη απόδειξη ότι η επιστήμη και η επιχειρηματικότητα αποτελούν και αυτές, μαζί με την τέχνη, τις βασικές όψεις της ανθρώπινης δημιουργικότητας;).

Επένδυση στην εκπαίδευση, την έρευνα και την ανάπτυξη

Η δυνατότητα του ανθρώπου για επινόηση κάτι εντελώς νέου, η καινοτομία, η ρηξικέλευθη σκέψη, ο υποκειμενικός επανακαθορισμός των προτεραιοτήτων, η αναζήτηση της αλήθειας (επιστημονικής και όχι μόνο), της γνώσης και της ευτυχίας, είναι τα χαρακτηριστικά που τα συστήματα λογισμικού θα καθυστερήσουν να αποκτήσουν - εάν τα αποκτήσουν ποτέ. Εκεί λοιπόν πρέπει να επικεντρωθούν οι τρέχουσες και οι επόμενες γενιές.

Πρέπει λοιπόν να επικεντρώσουμε την προσοχή μας είναι στην ανάπτυξη του εκπαιδευτικού συστήματος, αλλά και συνολικά την αντίληψη της κοινωνίας, στην κατεύθυνση που απαιτεί η νέα πραγματικότητα: Εκείνη των ανθρώπων με πολύ ισχυρά θεωρητικά θεμέλια, καθαρό μυαλό, ομαδικότητα και ισχυρά εσωτερικά κίνητρα για δημιουργία, προσαρμογή και διαρκή μάθηση. Αυτή η δυνατότητα προσαρμογής και διαρκούς μάθησης είναι που μπορεί να προετοιμάσει επαρκώς  τον άνθρωπο στην επόμενη φάση ανάπτυξης του τεχνολογικού πολιτισμού.

Συνοπτικά, θα πρέπει άμεσα να αυξηθεί κατακόρυφα ο αριθμός των φοιτητών, ερευνητών και επαγγελματιών στο χώρο της έρευνας και της ανάπτυξης.

Το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας στο Ηράκλειο Κρήτης

Αυτό, ταυτόχρονα με μια επανεκτίμηση της ολοκληρωμένης, σφαιρικής, Παιδείας, που προετοιμάζει όχι απλά εργαζόμενους-γρανάζια, ούτε μόνο υπερ-εξειδικευμένους επιστήμονες, αλλά δημιουργικά πνεύματα και μελλοντικούς πολίτες (με την αρχαιοελληνική έννοια).

Αυτό που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι πως αυτή η αναγκαιότητα θα οδηγεί διαρκώς σε μια ακόμα ταχύτερη πρόοδο της τεχνολογίας, συνδυάζοντας την αισιοδοξία όσα σύντομα θα επιτύχει ο πολιτισμός μας με την ανησυχία για το εύρος και την ένταση των κινδύνων που θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε από πιθανή κακή χρήση των νέων εργαλείων. Η ανάγκη για πραγματική μόρφωση, για βαθιά και ουσιαστική εμπέδωση των αξιών του πολιτισμού, του σεβασμού, του ανθρωπισμού, της ίδιας της ζωής τελικά, είναι τώρα μεγαλύτερη από ποτέ.

Αισιοδοξία

Το μήνυμα που θέλω να δώσω είναι αισιόδοξο: Η εποχή των βαρετών εργασιών τελείωσε. Για να το πω διαφορετικά, φεύγουμε από τη δουλειά και πάμε στην εργασία.

Σε αντίθεση με τον Χρυσό Αιώνα του Περικλή, στο νέο Χρυσό Αιώνα της ανθρωπότητας, θα υπάρχουν δημιουργοί ―φιλόσοφοι, μαθηματικοί, έμποροι, επιστήμονες και καλλιτέχνες― αλλά χωρίς δούλους. Γνωρίζοντας πόσα επιτεύγματα άφησε πίσω της εκείνη η εποχή ― όταν μια χούφτα ανθρώπων μπόρεσε και στοχάστηκε και δημιούργησε απελευθερωμένη από πεζές εργασίες (στις πλάτες, ασφαλώς, των δούλων της) ― δεν μπορούμε παρά να γεμίσουμε ενθουσιασμό για τη μελλοντική κοινωνία, που χάρη στην τεχνολογία αυτή η πολυτέλεια θα είναι εφικτή σε όλους.

Από την τενολογική στην κοινωνική πρόοδο

Μέσα από την τεχνολογική εξέλιξη μπορεί να επιτευχθεί η επάρκεια αγαθών και η διαθεσιμότητα χρόνου που θα επιτρέψει σε όλους να ζήσουν τη χαρά της δημιουργίας ενώ παράλληλα θα εξαλειφθούν πλήθος καταστάσεων και προβλημάτων που σήμερα ταλαιπωρούν εκατομμύρια ανθρώπους.

Για να μπορέσει να γίνει αυτό όμως χωρίς να καταστραφούμε από την ίδια την ισχύ των εργαλείων μας θα πρέπει να επαναφέρουμε σε κορυφαία θέση στην κοινωνία μας  τις θεμελιώδεις αξίες του ανθρώπινου πολιτισμού.  Το γεγονός τέλος ότι πολλές από τις αξίες αυτές έχουν ιστορική αναφορά στην Ελλάδα, δίνει μια ιδιαίτερη αξία στη μικρή μας χώρα.

Είχα την τύχη να διαβάσω πρόσφατα το βιβλίο «Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς» του εξαίρετου συγγραφέα και αγωνιστή της ελευθερίας  Χρόνη Μίσσιου. Σε ένα σημείο γράφει ο Μίσσιος αναφερόμενος στην αξία της ελευθερίας και μεταφέροντας έναν διάλογο με αγαπημένο του σύντροφο που τον δίδασκε για τον κομμουνισμό:

«Στην κομμουνιστική κοινωνία η δουλειά θα είναι παιχνίδι, θα είναι χαρά, θα είναι σπορ. Οι άνθρωποι δεν θα δουλεύουν από ανάγκη για να ζήσουν αλλά από την ανάγκη της χαράς, της δημιουργίας.»

Δεν πρέπει να αδικήσουμε τον Χρόνη Μίσσιο. Ήταν αδύνατο να φανταστεί όταν έγραφε το βιβλίο αυτό πως μόλις λίγες δεκαετίες μετά το όραμα για την απελευθέρωση του ανθρώπου από την σκλαβιά της δουλειάς και η προσφορά σε όλους της δυνατότητας απόλαυσης της χαράς της εργασίας θα μπορούσε να γίνει πραγματικότητα μέσα από ένα πλήθος νέων τεχνολογιών, επιχειρηματικών μοντέλων και πρακτικών, όπου δεσπόζουσα θέση έχει η «τεχνητή νοημοσύνη».

Υπό την έννοια αυτή, η Τεχνητή Νοημοσύνη προσφέρει τη δυνατότητα ενός χωρίς προηγούμενο δημιουργικού άλματος για όλη την κοινωνία, για τον ανθρώπινο πολιτισμό στο σύνολό του.

Εναπόκειται βέβαια στη δική μας και στις επόμενες γενιές να αξιοποιήσουν την Τεχνητή Νοημοσύνη και τα άλλα πανίσχυρα τεχνολογικά επιτεύγματα με σωφροσύνη, έχοντας στο μυαλό μόνο το καλό. Δυστυχώς, η ισχύς των επιτευγμάτων αυτών πλέον είναι τέτοια που ένα μεγάλο λάθος κάλλιστα θα μπορεί να είναι και το τελευταίο του πολιτισμού μας.

Μόνη ουσιαστική δικλείδα ασφαλείας δεν μπορεί να είναι άλλη παρά η γνώση και η σοφία, προσβάσιμη και διαθέσιμη σε όλη την κοινωνία. Τελικά ίσως η ελευθερία, εν τέλει ακόμα και η ευτυχία, να ταυτίζεται με την δίχως κανέναν απολύτως περιορισμό πρόσβαση στην γνώση για όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι ένα τεχνολογικό επίτευγμα ισχύος δίχως προηγούμενο το οποίο μπορεί σημαντικά να επιταχύνει την πορεία της ανθρωπότητας προς την πρόοδο και την ευτυχία. Αντί λοιπόν να το ξορκίζουμε, από έναν απλό ανενημέρωτο ίσως άνθρωπο μέχρι τον ίδιο τον Stephen Hawking, είναι πολύ καλύτερα να φροντίσουμε να την κατανοήσουμε σε βάθος και να εκμεταλλευτούμε τις απίστευτες δυνατότητες που προσφέρει προς όφελος όσων περισσοτέρων γίνεται συνανθρώπων μας.

Απαντώντας στον Federico

Στο πλαίσιο αυτό απαντώ στον Federico λέγοντάς του πως όχι μόνο δεν φοβάμαι πως η Τεχνητή Νοημοσύνη θα προκαλέσει ανεργία, αποκλεισμό και κοινωνικές εκρήξεις αλλά είμαι βέβαιος πως μόλις η κρίσιμη μάζα ανθρώπων την εμπεδώσει, την κατανοήσει σε βάθος θα δούμε όχι μόνο εντυπωσιακές νέες τεχνολογίες να εμφανίζονται κάνοντας τη ζωή μας πιο εύκολη αλλά ακόμα και νέα ρεύματα σκέψης, ιδεών και φιλοσοφίας που θα οδηγήσουν την ανθρωπότητας σε ένα καλύτερο, πιο φωτεινό και ευτυχισμένο μέλλον, όπου η αυθεντική ελευθερία θα αρχίσει να γίνεται μια πραγματικότητα για όλους.

Ένα καίριο ερώτημα

Συμπερασματικά, ένα είναι το καίριο ερώτημα που προκύπτει:

Έχουμε άραγε το δικαίωμα ως κοινωνία να αναθέτουμε εργασίες σε συνανθρώπους μας άλλες πέραν αυτών που απαιτούν υψηλή επινοητικότητα και δημιουργικότητα;

Η απάντησή μου είναι σαφής:

Όχι, δεν έχουμε το δικαίωμα αυτό.

Οι εργασίες που δεν απαιτούν επινοητικότητας στο μεσοπρόθεσμο μέλλον θα γίνονται κατά κύριο λόγο από τις μηχανές και οι άνθρωποι θα απολαμβάνουν τη χαρά της δημιουργίας. Έτσι, πράγματι η Τεχνητή Νοημοσύνη θα φέρει τον άνθρωπο πιο κοντά στην ευτυχία και υπό το πρίσμα αυτό είναι ένα τεράστιον βήμα προόδου για τον πολιτισμό μας.

Για την ημέρα του πατέρα

19 Ιουνίου 2016
Παράλιον Άστρος, Κυνουρία Αρκαδίας
Λίγο πριν το ξημέρωμα

Πρώτη φορά κατάλαβα πως είσαι μεγάλος το 1998. Ήμουν στο τρίτο έτος στο Ηράκλειο. Ήρθατε επίσκεψη με τη μαμά. Είδα να μπαίνει στο σπίτι ένας γέρος. Ήταν περίεργο. Ήσουν τότε 70 ετών, εγώ 21. Σκέφτηκα πως δεν πειράζει που ήσουν σχετικά μεγάλος, γιατί ήσουν καλά στην υγεία σου. Εξάλλου πριν πέντε μόλις χρόνια η φυσική σου κατάσταση ήταν εντυπωσιακή. Πόσο πολύ μπορεί να είχε αλλάξει εν τω μεταξύ;

Πάρα πολύ, δυστυχώς.

Πριν λίγες μέρες, την Πέμπτη 9 Ιουνίου 2016. Η επικοινωνία μας πια περιορίζεται στα εξαιρετικά απολύτως απαραίτητα. Ένα νεύμα, ένα βλέμα, μια σύντομη φράση. Οι ουρολοιμώξεις συχνές και επίπονες. "Μην ανησυχείς", μου είχε πει στο τηλέφωνο για να με καθησυχάσει ο ουρολόγος της κλινικής, όπου είχες εισαχθεί επειγόντως ενώ ήμουν στη Φινλανδία, "χρειάστηκε να τοποθετήσουμε καθετήρα, γνωρίζω όμως ασθενείς που τα έχουν καταφέρει με καθετήρα ακόμα και για δυο χρόνια". 

Ήταν τότε αρχές Ιουνίου του 2013, ήδη δηλαδή έχουν περάσει περισσότερα από τρία χρόνια.

Για μέρες ο πυρετός δεν υποχωρεί. Μήπως τελικά αυτήν τη φορά δεν είναι ουρολοίμωξη; Κάτι περίεργο συμβαίνει. Η συμβουλή του ειδικού είναι να δούμε μήπως υπάρχει λοίμωξη αναπνευστικού. Ο γενικός γιατρός πολύ σωστά προτείνει να γίνει ακτινογραφία, καθώς τελευταία δεν συνεργάζεσαι με τις αναπνοές όταν προσπαθεί "να σε ακούσει". Η ακτινογραφία όμως έκρυβε εκπλήξεις. Έτσι λοιπόν τώρα πηγαίνουμε στην κλινική για την απαραίτητη αξονική, ακολουθώντας κατά γράμμα τις χθεσινές οδηγίες. 

Μπαίνουμε στο αυτοκίνητο. Είσαι πάντα στη θέση του συνοδηγού. Η Λία κάθεται πίσω. Σαν να δυσφορείς κάπως. Έχει ζέστη, έχεις πυρετό και δεν κάθεσαι άνετα. Σου κρατώ το χέρι για να νιώσεις λίγη ασφάλεια και ξεκινάμε. Φαίνεσαι ήρεμος. "Πρόσεξε", λες ξαφνικά και δυνατά. Έκπληξη μεγάλη. Ενστικτωδώς το πόδι μου πατάει με δύναμη το φρένο. Σταματαμε περίπου μισό μέτρο από το σοβιετικής κατασκευής αυτοκίνητο, του οποίου ο κατά τα άλλα συμπαθέστατος οδηγός έκρινε πως το οχτάγωνο σήμα με το κόκκινο φόντο και τα κεφαλαία λευκά γράμματα "STOP" δεν ήταν κάτι που τον αφορούσε.

Αυτός ήσουν πάντα. Ορθολογιστής. Είχες καιρό να μιλήσεις, το έκανες όταν έπρεπε. Σημαντικό να κρατάει ο γιος το χέρι για να νιώθει ο πατέρας ασφάλεια, πιο σημαντικό όμως να φτάσουμε με ασφάλεια στον προορισμό μας. Σίγουρα επίσης θα έχεις θυμώσει μαζί μου. Έπρεπε να τον είχα δει, κι ας πέρασε το στοπ.

Οι εξετάσεις έγιναν και επιβεβαίωσαν τα αναμενόμενα. Τελικά, μεταξύ πολλών σοβαρών άλλων, έχεις πλέον και χολοκυστίτιδα. "Είναι 88 ετών ο πατέρας σας...", λένε ξεκινώντας με συμπάθεια όλοι οι γιατροί και μετά την φράση αυτή όλες οι διευκρινίσεις, οι αναλύσεις και οι θεραπευτικές επιλογές τίθενται υπό πρίσμα διαφορετικό. 

Πράγματι, είσαι 88 ετών. Τι σημαίνει άραγε αυτό; Μήπως ότι δεν θα κάνουμε το καλύτερο δυνατόν; Δεν νομίζω. Σίγουρα όμως χρειάζεται σκέψη σοβαρή ως προς το τι πραγματικά είναι το καλύτερο δυνατόν.

Πριν οχτώ μέρες στην Ακρόπολη (11-6-2016)

Η σκέψη του Βασίλη για τις διακοπές στο Άστρος είναι πράγματι εξαιρετική. Τελευταία φορά είχαμε πάει όλοι μαζί στα Χανιά το 2010. Τώρα πια έχουμε τη μεγάλη απώλεια, είναι αδύνατον να πάμε όλοι μαζί. Η ζωή όμως προχωράει. Έχουμε νέα αγαπημένα πρόσωπα στην οικογένεια και πάνω απ' όλα έχουμε τον Γιώργο και τη Βάλια. Το κίνητρο είναι ισχυρό.

Φοβόμουν πως θα σε κουράσει το ταξίδι, τελικά όμως ήταν άνετο. Η καθημερινή επαφή με τον Γιώργο και τη Βάλια σίγουρα αναζωογονητική για σένα, όπως και πολύ ενιαφέρουσα για τα παιδιά που περιεργάζονται τον "μεγάλο" παππού τους. Δεν μπορούσα ποτέ να φανταστώ πως θα είχαν ουσιαστική επικοινωνία  τα 18 μηνών εγγόνια με τον 88χρονο, ασθενή παππού τους. Ασύλληπτο, πραγματικά. Πρωτόγνωρο.

Είναι μεγάλη ευτυχία να συνυπάρχουν τρεις γενιές σε μια οικογένεια.

Δεν είχαμε συζητήσει ποτέ για την ημέρα του πατέρα. Υπήρχε άραγε τη δεκαετία του '80 και την '90; Ήταν γνωστή στην Ελλάδα; Δεν θυμάμαι τίποτα σχετικό. Αρχικά σε φαντάζομαι να λες ότι δεν είσαι σύμφωνος με την ιδέα. Κάθε μέρα είναι ημέρα του πατέρα, κάθε μέρα είναι ημέρα της μητέρας, κάθε μέρα είναι μια μέρα για να κάνουμε το δέον γενέσθαι. Ίσως όμως μετά να μου έλεγες πως οι γιορτές έχουν λόγο ύπαρξης, πως είναι σημαντικές για να μας θυμίζουν τις προτεραιότητές μας.

Σε λίγο ξημερώνει, φοβάμαι πως το μυαλό μου είναι μπερδεμένο. Θέλω να σου πω πολλά, νιώθω όμως πως οι σκέψεις μου είναι ατάκτως ερριμμένες. Πρέπει να τις συγκροτήσω. Θα το κάνω, θα το καταφέρω, σύντομα. 

Θα σου πω μόνο το εξής: 

Στενοχωριέμαι πολύ που δεν μπορούμε να συζητήσουμε. Μου λείπει η τετράγωνη λογική σου. Μου λείπει η ορθολογική ανάλυση και η συμβουλή σου. Θλίβομαι που δεν μπορώ να σου περιγράψω μια μεγάλη επιτυχία ή μια μεγάλη αποτυχία. Μου λείπει η επικοινωνία με το πρότυπο που είχα για περισσότερα από 30 χρόνια.

Όμως, με ειλιρίνεια απόλυτη,

Το γεγονός ότι είσαι εδώ και σε όλες τις παραπάνω καταστάσεις και σε πολλές περισσότερες, μπορώ να σε κοιτάξω στα μάτια και να σε ρωτήσω αν είσαι καλά και εσύ να μου απαντήσεις με ένα νεύμα, ένα βλέμα ή μια σύντομη φράση, είναι με διαφορά μεγάλη ό,τι σημαντικότερο έχω στη ζωή μου.

Χρόνια πολλά μπαμπά.

Η προσέγγιση Stra.Tech.Man. ως αναγκαία προϋπόθεση επιτυχίας στις Νεοφυείς Επιχειρήσεις

Φρανκφούρτη, Γερμανία
24 Μαΐου 2016

Θα ήθελα πρώτα απ’ όλα να ευχαριστήσω θερμά τον καλό φίλο και εξαίρετο επιστήμονα και πανεπιστημιακό δάσκαλο Χάρη Βλάδο για τη μεγάλη τιμή που μου κάνει φιλοξενώντας κείμενό μου στο νέο του πόνημα, το βιβλίο "Στρατηγική Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων σε Συνθήκες Κρίσης: Η προσέγγιση Stra.Tech.Man" που σύντομα θα κυκλοφορήσει από τις Εκδόσεις Κριτική, το οποίο θεωρώ πως έχει μεγίστη χρησιμότητα τόσο σε φοιτητές και ερευνητές όσο και σε επιχειρηματίες. 

Η εμπνευσμένη προσέγγιση Stra.Tech.Man., που μπορεί να είναι μια αποτελεσματική πυξίδα σε κάθε είδους επιχείρηση, βρίσκει ιδανικό πεδίο εφαρμογής στη νεοφυή επιχειρηματικότητα – Στις επιχειρήσεις δηλαδή που είναι νέες σε ηλικία, έχουν κάποια προϊοντική ή διαδικαστική καινοτομία και στοχεύουν σε ταχεία ανάπτυξη των μεγεθών τους.

Στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο τα τελευταία χρόνια βιώνουμε την άνθιση των νεοφυών επιχειρήσεων και, πολύ περισσότερο, μια ολοένα και αυξανόμενη συζήτηση γύρω από αυτές. Ξαφνικά πολλοί και διάφοροι φορείς στη δημόσια σφαίρα, ιδιώτες και οργανισμοί, με ενθουσιασμό αναφέρονται στη νεοφυή επιχειρηματικότητα ως μια από τις λίγες διεξόδους που υφίστανται στην παρούσα κατάσταση της οικονομίας που χαρακτηρίζεται από τέλμα και απαισιοδοξία.

Έχοντας εργαστεί τα τελευταία δεκαέξι χρόνια στον τομέα, αρχικά ως επιχειρηματίας και στη συνέχεια ως επενδυτής, σίγουρα δεν θα μπορούσα να είμαι αντίθετος στη νεοφυή επιχειρηματικότητα – πολύ περισσότερο μάλλον αφού έδωσα σημαντικό ποσοστό του χρόνου, της ενέργειας και των πόρων μου για την προώθησή της στην Ελλάδα, μέσα από την Ελληνική Ένωση Νεοφυών Επιχειρήσεων, αλλά και στην Ευρώπη, μέσα από την Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Νέων Επιχειρηματιών.

Παρά ταύτα, δεν μπορώ να είμαι ανήσυχος με τις εξελίξεις που παρατηρώ στην πολύπαθη χώρα μας – και όχι μόνο – κατά τα τελευταία δυο χρόνια. Μου θυμίζει τα φοιτητικά μου χρόνια στο Ηράκλειο Κρήτης όπου με έκπληξη άκουγα ανθρώπους στο κυλικείο του πανεπιστημίου, σε καφετέριες στο κέντρο της πόλης, ακόμα και σε περίπτερα και super market, να συζητούν για το χρηματιστήριο και για το νέο «δυνατό χαρτί» που είχαν μόλις αγοράσει και ήταν «βέβαιοι» πως σε ελάχιστο χρόνο θα τους απέφερε σημαντικότατα κέρδη – Διότι ήταν έξυπνοι και δεν χρειαζόταν πια να «ταλαιπωρούνται» με τις σπουδές ή τις εργασίες τους.

Αυτή ακριβώς ήταν η «κουλτούρα της αρπαχτής» που κατέστρεψε όχι μόνο την ελληνική οικονομία αλλά και, σε μεγάλο βαθμό, τα ίδια τα θεμέλια της κοινωνίας μας.

Δεν μπορώ να μην διαπιστώσω πως παρόμοια φαινόμενα παρατηρούνται στην σκηνή της νεοφυούς επιχειρηματικότητας. Η αποθέωση της «καταπληκτικής ιδέας» και του μεγάλου «κύκλου χρηματοδότησης». 

Πρόκειται για μια ζάλη, μια μορφή ναρκωτικού, που μας κάνει να ξεχνάμε το προφανές: Ότι το επίθετο «νεοφυής» έπεται του ουσιαστικού «επιχείρηση» – και, όπως πολλές φορές έχει αποδειχτεί ιστορικά με τους πιο εντυπωσιακούς τρόπους, όπως για παράδειγμα με το «dotcom bubble» στις αρχές του αιώνα μας – ακριβώς όταν ξεκινούσα την επιχειρηματική μου διαδρομή – οι νόμοι της αγοράς και των επιχειρήσεων παραμένουν αμείλικτοι ανεξαρτήτως των αλλαγών ή εξελίξεων στις διάφορες παραμέτρους του επιχειρηματικού γίγνεσθαι.

Ο Χάρης Βλάδος, παρέχοντας σημαντικότατη υπηρεσία στον κλάδο του επιχειρείν τόσο από την ακαδημαϊκή & ερευνητική  όσο και την εφαρμοσμένη εκδοχή του έχει προτείνει την προσέγγιση Stra.Tech.Man. ως εργαλείο / μπούσουλα για τη δημιουργία και διοίκηση των επιχειρήσεων, με ιδιαίτερη έμφαση στο υφιστάμενο περιβάλλον μας, εκείνο δηλαδή των μεσαίων, μικρών και πολύ μικρών επιχειρήσεων που είναι η κύρια μορφή επιχειρηματικότητας στον Ελλαδικό χώρο και μάλιστα στο περιβάλλον της οικονομικής (και κοινωνικής, πολιτικής, αξιακής, κ.ο.κ.) κρίσης που βιώνουμε, ή ορθότερα που έγινε ευρύτερα αντιληπτή, από το 2009 και έπειτα.

Είναι εξαιρετικά μεγάλης σημασίας για τους νεοφυείς επιχειρηματίες η προσέγγιση Stra.Tech.Man., τόσο για όσους έχουν ήδη ξεκινήσει όσο και για τους επίδοξους, διότι έχει δυο βασικότατα χαρακτηριστικά – προϋποθέσεις για επιτυχία: Είναι σφαιρική και ορθολογική. Καταφέρνει να συνοψίζει τρεις βασικότατους άξονες για την ορθή διοίκηση και χάραξη στρατηγικής της επιχείρησης – Στρατηγική, Τεχνολογία και Μάνατζμεντ – προωθώντας τον ορθολογισμό ως κριτήριο λήψης αποφάσεων (κάτι που τόσο έντονα έχει λείψει από τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα).

Ακούω συχνά επίδοξους επιχειρηματίες να μιλούν για ιστορίες επιτυχίας (κύρια προερχόμενες από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού Ωκεανού) όπου έγιναν εξαγορές νεοφυών επιχειρήσεων σε υψηλότατο τίμημα, όπως για παράδειγμα του WhatsApp και του Instagram, την στιγμή που οι εξαγοραζόμενες επιχειρήσεις είχαν από ελάχιστα έως μηδενικά έσοδα. Δημιουργούνται έτσι ψευδαισθήσεις ότι το φαινόμενο αυτό μπορεί να επαναληφθεί και μάλιστα στην Ελλάδα. Καλώς η κακώς – καλώς κατά την άποψή μου – οι περιπτώσεις αυτές ούτε μπορούν ούτε πρέπει να αντιγραφούν.

Οι επιχειρήσεις αυτές απλώς έτυχε να αναπτύξουν κάποια χαρακτηριστικά συμπληρωματικότητας προς μια άλλη, ευημερούσα και ταχέως αναπτυσσόμενη επιχείρηση – εν προκειμένω το facebook – η οποία προτίμησε να τις εξαγοράσει παρά να αναπτύξει αυτές τις υπηρεσίες εσωτερικά τόσο για λόγους χρόνου/κόστους όσο και για να «γλυτώσει» έναν αυριανό ανταγωνιστή. Δεν υπάρχει όμως τίποτα επαναλήψιμο στις στρατηγικές του WhatsApp & του Instagram. Αντίθετα, η στρατηγική του τύπου «θέλω να έχω πολλούς χρήστες και μετά θα δω πως  θα βγάλω χρήματα» έχει οδηγήσει στο κλείσιμο δεκάδες, αν όχι εκατοντάδες, ή και χιλιάδες σε παγκόσμια κλίμακα,  νεοφυείς επιχειρήσεις. Η ίδια η σύγκριση της πορείας του facebook με εκείνης του twitter είναι ιδιαιτέρως αποκαλυπτική: Καλές επιχειρήσεις είναι εκείνες που καταφέρνουν να αυξάνουν τα έσοδα και τα κέρδη τους στη βάση μιας μέσο- και μακροπρόθεσμης στρατηγικής.

Πλήθος μελετών καταλήγει σε συμπεράσματα που κάθε επιχειρηματίας με στοιχειώδη εμπειρία και ανοιχτό μυαλό θεωρεί προφανή: Καλές επιχειρήσεις είναι εκείνες που είναι τακτοποιημένες. Που κάνουν προγραμματισμό και προϋπολογισμό. Που οι κινήσεις τους είναι υπολογισμένες. Που προσέχουν τις σχέσεις τους με πελάτες και προμηθευτές. Που παρακολουθούν προσεκτικά και σέβονται τον ανταγωνισμό. Που δαπανούν χρόνο, ενέργεια και πόρους για να καταλάβουν τις τάσεις της αγοράς τους. Που σκέφτονται το σήμερα, το αύριο και το μεθαύριο, βασιζόμενες σε μια ορθολογική ανάλυση του τι συνέβη χθες και προχθές. Που δίνουν απόλυτη έμφαση στο ανθρώπινο δυναμικό τους και κάνουν ότι μπορούν για να το υποστηρίξουν με συστήματα και διαδικασίες.

Τελικά, επιτυχημένες επιχειρήσεις δημιουργούν οι άνθρωποι που προσέχουν όλα τα παραπάνω αλλά κάνουν και κάτι ακόμα, που προϋποθέτει ανοιχτό μυαλό (ορθολογισμό) και παραμερισμό των εγωισμών:  Καταφέρνουν να προσλαμβάνουν συνεργάτες που είναι καλύτεροι από εκείνους.

Μίλησα παραπάνω για την ανάγκη προϋπολογισμού. Θα ήθελα να δώσω μεγίστη έμφαση στο σημείο αυτό: Η ορθή  διαχείριση των οικονομικών, λογιστικά, φορολογικά, ταμιακά και καθ οιονδήποτε άλλο τρόπο, είναι προϋπόθεση απαραίτητη για την επιτυχία των επιχειρήσεων, είτε παραδοσιακών ή νεοφυών. Πολλές φορές ακούω νέους επιχειρηματίες να λένε ότι «βαριούνται» τα λογιστικά, «δεν καταλαβαίνουν» τα φορολογικά και θεωρούν τους προϋπολογισμούς και απολογισμούς ως «περιττή γραφειοκρατία». Ειλικρινά, δεν γνωρίζω συνταγή άλλη για πιο βέβαιη αποτυχία σε μια επιχείρηση. Όσο σημαντικός είναι ο πελάτης, όσο σημαντικό είναι το προϊόν, άλλο τόσο σημαντική είναι και η διαχείριση των οικονομικών.

Ο Καθηγητής Daniel Isenberg του Harvard Business School σε μια διάλεξή του που είχα την τύχη να παρακολουθήσω συνέκρινε τις επιχειρήσεις SEGWAY και ACTAVIS. Η πρώτη είχε εξαιρετική προϊοντική καινοτομία (το γνωστό δίτροχο όχημα που «μένει όρθιο μόνο του» χάρη σε γυροσκοπικούς μηχανισμούς κ.α.), εντυπωσιακή χρηματοδότηση (άνω των $400 εκ.), και συμβούλους & επενδυτές τα μεγαλύτερα ονόματα του παγκοσμίου επιχειρηματικού κύκλου. Η ACTAVIS ήταν μια μικρή εταιρεία στην Ισλανδία που παρήγαγε αντίγραφα (γενόσημα) φάρμακα. Οι δυο επιχειρήσεις ξεκίνησαν το 2009. Η μια με την επένδυση των $400 εκ, η άλλη με εξαγορά περίπου $12 εκ. Λιγότερο από δέκα χρόνια μετά, η SEGWAY είχε πρακτικά χρεοκοπήσει, ενώ η ACTAVIS αύξησε την αξία της κατά χίλιες φορές και πουλήθηκε περίπου $12 δις. Η ACTAVIS  μπορεί εξ ορισμού να μην είχε προϊόντική καινοτομία, καθότι παρήγαγε αντίγραφα φαρμάκων, ήταν μια εταιρεία με πολύ προσεγμένα οικονομικά, καταπληκτική διαχείριση ανθρωπίνου δυναμικού, εξαιρετικές πωλήσεις και απίστευτα logistics. Με λίγα λόγια ήταν μια εταιρεία που αξιοποίησε πλήρως την τεχνολογία, χάραξε ορθή στρατηγική και είχε άριστη διοίκηση.

Όπως φανερώνει το παραπάνω παράδειγμα, και πάμπολλα άλλα στη βιβλιογραφία αλλά και στο εξαίρετο αυτό βιβλίο του Χάρη Βλάδου, η μεθοδολογική, ορθολογική προσέγγιση είναι αυτή που μπορεί να αποδώσει καρπούς με τρόπο προβλέψιμο. Είναι η βάση του επιχειρείν, τόσο παραδοσιακού όσο και νεοφυούς, που θα επαναφέρει την Ελλάδα αλλά και την Ευρώπη συνολικά στην τροχιά της ανάπτυξης και της προόδου.  

Offshore και κακιστοκρατία

Βουδαπέστη, Ουγγαρία
4 Ιουνίου, 2016

Βρίσκομαι αυτές τις μέρες στη Βουδαπέστη για το 5ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεανικής Επιχειρηματικότητας - Ένα ιδιαίτερα σημαντικό εξαμηνιαίο γεγονός για τη νεανική επιχειρηματικότητα στην Ευρώπη, το οποίο κατά ενδιαφέροντα τρόπο γεννήθηκε στην Αθήνα τον Ιούνιο του 2014. Συζητώντας με τους συναδέλφους στο περιθώριο του συνεδρίου, φυσιολογικά ρωτούν όλοι για την επικαιρότητα στην Ελλάδα. 

Προσπάθησα να τους ενημερώσω για την πρόσφατη νομοθετική ρύθμιση σχετικά με τις off-shore εταιρείες, η οποία κατέληξε σε μια από τις πλέον παράλογες αποφάσεις στην ιστορία του Ελληνικού Κοινοβουλίου. Πραγματικά  ποτέ στο παρελθόν δεν έχω δεί ξανά συνομιλητές μου από το εξωτερικό να εκπλήσσονται τόσο πολύ και τόσο αρνητικα. 

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή: Τις τελευταίες μέρες γίναμε όλοι μάρτυρες μιας εξωφρενικής συζήτησης σχετικά με τις «off-shore εταιρείες», οι οποίες – ορθώς – βρίσκονται στο στόχαστρο των διεθνών μηχανισμών καταπολέμησης της διαφθοράς (σημειώνοντας βεβαίως πως περισσεύει η υποκρισία στις εν λόγω διεθνείς προσπάθειες αφού παγκοσμίως οι οικονομικές ελίτ βασίζουν την οικονομική τους υπόσταση στις off-shore).

Καθώς το ευρύ κοινό μάλλον αγνοεί τι πραγματικά είναι οι off-shore εταιρείες, παρακάτω απαριθμούνται τα βασικά τους χαρακτηριστικά μιας off-shore:

1. Έχει έδρα σε έναν «φορολογικό παράδεισο» (“Tax Haven”)
2. Στους φορολογικούς αυτούς παραδείσους η φορολογία εισοδήματος είναι ΜΗΔΕΝ (εξ ου και “Tax Haven”)
3. Οι εταιρείες αυτές δεν είναι καν υποχρεωμένες να τηρούν λογιστικά βιβλία και να διατηρούν τα συνήθη φορολογικά στοιχεία (δεν έχουν αρχεία)
4. Προσφέρουν ένα πέπλο κάλυψης ως προς την ταυτότητα των ιδιοκτητών τους (μέσα από εκπροσώπους μετόχων κλπ)
5. Δεν έχουν προσωπικό, υποδομές ή άλλη επιχειρηματική δραστηριότητα. Πρόκειται για «εταιρείες – σφραγίδες».

Τα παραπάνω δεν αποτελούν μια εξαντλητική περιγραφή των χαρακτηριστικών μιας off-shore επιχείρησης ενώ φυσικά υπάρχουν και εξαιρέσεις ή και ενδιάμεσες καταστάσεις (όπως π.χ. το καθεστώς που μέχρι πρόσφατα είχαν ακόμα και χώρες της ΕΕ όπως Λουξεμβούργο, Κύπρος, Μάλτα – μέχρι σε κάποιο βαθμό και η Ιρλανδία). Πιθανότατα  όμως δίνουν ένα καλό περίγραμμα για τις ανάγκες της υπόθεσης που συζητάμε.

Για ποιο λόγο να κάνει κάποιος μια off-shore επιχείρηση; Μπορεί να υπάρχουν θεμιτοί και αθέμιτοι λόγοι, στην πραγματικότητα όμως οι αθέμιτοι είναι εκείνοι που κυριαρχούν. Στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων οι off-shore εταιρείες είναι ένα μέσο για την αποφυγή της φορολογίας στον τόπο πραγματικής τέλεσης της επιχειρηματικής δραστηριότητας, όπως επίσης και «αποθήκευσης» των ρευστών διαθεσίμων που έχουν συγκεντρωθεί από αυτή. Μην ξεχνάμε όμως πως μπορεί  υπάρχουν και θεμιτοί λόγοι, όπως για παράδειγμα η προστασία μιας ομάδας δημιουργών από ένα απολυταρχικό καθεστώς στη χώρα τους (που είναι περισσότερο σύνηθες απ’ ότι θα θέλαμε να νομίζουμε).

Δύσκολα θα διαφωνήσει κανείς με την άποψη ότι  οι off-shore επιχειρήσεις είναι ένα δημιούργημα της απληστίας. Έχει δυστυχώς αποδειχτεί πως όσο περισσότερα χρήματα βγάζει κάποιος, τόσο περισσότερο τον ενοχλεί να πληρώνει φόρους. Για να το δει κανείς όσο πιο απλά γίνεται:

- Αν βγάζεις 40.000 τον χρόνο και πρέπει να πληρώσεις τις 15.000, δηλαδή 37,5%, θα σου φανεί πολύ, θα διαμαρτυρηθείς – πιθανόν έντονα – αλλά μάλλον τελικά θα το πληρώσεις (και κάπως έτσι βγήκε το ρητό για τις δυο βεβαιότητες της ζωής: Πρώτον κάποτε θα όλοι θα πεθάνουμε και δεύτερον, μέχρι να πεθάνουμε θα πληρώνουμε φόρους) 

- Αν πάλι βγάζεις 400.000 τον χρόνο και πρέπει αντιστοίχως να πληρώσεις 150.000, σου φαίνεται πολύ πιο άσχημο. Το ποσό είναι υπερβολικό!  θα κάνεις ότι περνά από το χέρι σου για να μειώσεις το ποσό που οφείλεις  να πληρώσεις – κάπου εκεί θα αναζητήσεις επαγγελματικές συμβουλές για το λεγόμενο tax structure optimization (κορυφαία στιγμή του οποίου είναι η δημιουργία των off-shore επιχειρήσεων).

-  Αν όμως  βγάζεις 4.000.000 ή 40.000.000. ή και 400.000.000 δεν υπάρχει απολύτως καμία περίπτωση να πληρώσεις τα 1.500.000, 15.000.000 ή 150.000.000. Θα χρησιμοποιήσεις όλα τα διαθέσιμα εργαλεία όπως οι off-shore επιχειρήσεις και θα μειώσεις κατακόρυφα τα ποσά αυτά – Φροντίζοντας να βρεις και πολλές καλές δικαιολογίες για να εκλογικεύσεις την παράνομη και ανήθικη αυτή σου πράξη (όπως π.χ. «μπορεί να μην πληρώνω φόρο εισοδήματος αλλά κάνω αγαθοεργίες [CSR…] ενώ συνεισφέρω και την τόνωση της κατανάλωσης και της απαχόλησης].

Δυστυχώς, στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων, η απληστία έρχεται  μαζί με τη συγκέντρωση του πλούτου, είναι σχεδόν νομοτελειακό – Να μια μεγάλη πρόκληση για το εκπαιδευτικό μας σύστημα και την κοινωνία συνολικά.

Όλα τα παραπάνω αναφέρθηκαν για να εξηγηθεί η κατά κανόνα, αλλά όχι πάντα, ένοχη φύση των off-shore επιχειρήσεων και για να εξηγηθεί πως κανείς λογικός άνθρωπος δεν θα διαφωνούσε με την απαγόρευση συμμετοχής σε off-shore επιχειρήσεις εκείνων που επιθυμούν να ασκήσουν το δικαίωμα του εκλέγεσθαι – κάθε άλλο μάλιστα.

Αυτό που συνέβη όμως στο Ελληνικό Κοινοβούλιο δεν έχει καμία σχέση με το παραπάνω! Αντίθετα είναι μια πρωτόγνωρη, ασύλληπτη, αντισυνταγματική, αντιευρωπαϊκή και βαθιά αντιδημοκρατική ομόφωνη απόφαση όλων των «κομμάτων» (ο Θεός να τα κάνει…) που αφαιρεί το δικαίωμα του εκλέγεσθαι σε όσους Έλληνες πολίτες συμμετέχουν σε επιχειρήσεις του εξωτερικού.

Είναι πραγματικά συγκλονιστικό. Τι μας λέει πλέον ο νομοθέτης, για τους δημιουργούς που θα ήθελαν να ασκήσουν το δικαίωμα του εκλέγεσθαι:
- Ο ελαιοπαραγωγός της Μεσσηνίας δεν μπορεί πια να κάνει μια επιχείρησης business development & logistics στη Γερμανία 
- Ο ξενοδόχος της Ρόδου δεν μπορεί να κάνει ένα γραφείο πωλήσεων στην Αγγλία
- Ο γιαουρτάς της Ηπείρου δεν μπορεί να κάνει μια μονάδα παραγωγής στις ΗΠΑ 
- Οι δημιουργοί των νεοφυών επιχειρήσεων δεν μπορούν να κάνουν παραρτήματα στη Μ. Βρετανία, τη Σουηδία και το Ισραήλ
- Ο αρχιτέκτονας της Μακεδονίας δεν μπορεί να κάνει επιχείρηση στη Μ. Ανατολή

...και πλήθος άλλων παραδειγμάτων.

Μια ακόμα σημαντική παράμετρος είναι εκείνη της διασποράς: Τα εκατομμύρια των Ελλήνων στη Β. Αμερική, στην Αυστραλία, στις άλλες χώρες της Ευρώπης και σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο, είναι ένας πολύτιμος πολιτικός, κοινωνικός και οικονομικός πόρος για τον ελληνισμό. Πολλοί από τους ομογενείς μας έχουν διακριθεί στον επιχειρηματικό στίβο. Οι άνθρωποι αυτοί, που πολλοί από αυτούς ειλικρινά επιθυμούν να προσφέρουν κάτι στην πατρίδα, είναι πια δια νόμου αποκλεισμένοι από τη διαδικασία του εκλέγεσθαι. Πρόκειται περί τραγωδίας.

Είμαι απόλυτα βέβαιος πως η απόφαση αυτή θα ‘πέσει’ τόσο στα ελληνικά όσο και στα ευρωπαϊκά δικαστήρια. Δεν μπορώ να καταλάβω πως αφαιρείται το δικαίωμα του εκλέγεσθαι ενός Ευρωπαίου πολίτη σε μια χώρα – Μέλος της ΕΕ, επειδή επιχειρεί σε μια άλλη χώρα – Μέλος (ή και οπουδήποτε άλλού). Θα έλεγε κανείς πως έχουμε να κάνουμε με τον ορισμό του παραλογισμού!

- Σε μια χώρα που περνά βαθιά κρίση και η μοναδική της ελπίδα είναι η ανάπτυξη της εξωστρεφούς οικονομίας, 
- Σε μια χώρα που έχει μια τεράστια διασπορά και προσπαθεί με κάθε τρόπο να ενισχύσει τους δεσμούς της διασποράς με την πατρίδα, 
- Σε μια χώρα που η εικόνα της σε πελάτες, προμηθευτές και επενδυτές του εξωτερικού η έχει πληγεί βαρύτατα και για το λόγο αυτό πολλοί προτιμούν να συναλλάσσονται με νομικές οντότητες που εδρεύουν αλλού – πράγμα που ευθέως ζητούν από τους Έλληνες δημιουργούς, 
- Σε μια χώρα που σε τελική ανάλυση έχει capital controls και οι τραπεζικές κινήσεις με το εξωτερικό απαγορεύονται,

...στη χώρα αυτή το λαμπρό, φωτισμένο πολιτικό της σύστημα αποφάσισε να στερήσει βασικά πολιτικά δικαιώματα σε όσους επιχειρούν στο εξωτερικό.

Η απόλυτηομοφωνία του όλου  λεγόμενου «πολιτικού»φάσματος στην ψήφιση αυτής της άθλιας ρύθμισης είναι εντυπωσιακή. Τελικά, είναι όλοι τους συνένοχοι. Τελικά, η κυρίαρχη αντίληψη του «κυβερνώ», σε όλο το φάσμα, παραμένει εκείνη του «διορίζω».  Κανείς δεν φαίνεται να ασχολείται με το «παράγω», έχουν όλοι όμως αναλυτικές απόψεις για το «καταναλώνω». Η Ελλάδα έτσι γίνεται μια τριτοκοσμική χώρα. Ένα κράτος – ντροπή.

Ίσως τελικά βέβαια να ήταν μια χρήσιμη απόφαση καθότι αποκαλύπτει τι πραγματικά είναι η «κακιστοκρατία» για την οποία τόσες φορές έχει μιλήσει ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης. Αποκαλύπτεται έτσι ποιος πραγματικά κυβερνά αυτήν τη χώρα.

Το ερώτημα πλέον  τίθεται όλο και πιο επιτακτικά: Ως πότε θα ανεχόμαστε τη διακομματική κακιστοκρατία;  Ας ελπίσουμε ότι στο 6ο ή στο 7ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεανικής Επιχειρηματικότητας θα μπορέσει να δοθεί μια καλύτερη απάντηση στο ερώτημα - έκπληξη «Μα καλά, η κυβέρνηση κάνει αυτά τα απαράδεκτα, εσείς όμως τι κάνετε;»