Τεχνητή νοημοσύνη, επιχειρηματικότητα και οικονομία

Είχα τη χαρά να είμαι ομιλητής, εκπροσωπώντας τν Starttech Ventures, στο European Business Summit του Economist στην Αθήνα, Σάββατο 24-5-2024, με θέμα την τεχνητή νοημοσύνη, την επιχειρηματικότητα και την οικονομία. 

Συνοπτικά υποστήριξα τα παρακάτω:

• Στην Ελλάδα έχουμε τόσο παραγωγή όσο και χρήστη τεχνολογιών που ο κόσμος αποκαλεί "τεχνητή νοημοσύνη". Όμως είμαστε ακόμα πίσω, γενικά στην χρήση της πληροφορικής.
• Οι επιχειρήσεις δεν χρησιμοποιούν την πληροφορική πολύ απλά διότι το περιβάλλον - αλλά και η κυρίαρχη κουλτούρα - δεν τις αφήνουν να εξελιχθούν σε καλές επιχειρήσεις. Σε τομείς που είμαστε ανταγωνιστικοί, όπως ο τουρισμός και το ηλεκτρονικό εμπόριο, η πληροφορική χρησιμοποιείται άριστα.
• H Πληροφορική έχει επιφέρει μια τεκτονική αλλαγή όσον αφορά τη δυνατότητα πρακτικώς οποιουδήποτε να επιχειρήσει στοχεύοντας στην παγκόσμια αγορά.
• Το υφιστάμενο ευρωπαϊκό και εθνικό πλαίσιο χρηματοδότησης είναι εντελώς αναχρονιστικό, αποπροσανατολίζει τις επιχειρήσεις και τις κάνει μη ανταγωνιστικές.
• Αυτό που καταλαβαίνουν οι περισσότεροι άνθρωποι ως "τεχνητή νοημοσύνη", η artificial general intelligence, δεν υπάρχει. Ούτε πρόκειται να υπάρξει στο ορατό μέλλον.
• Το 2024 ήρθε η ώρα η Ελλάδα να αναγνωρίσει το επάγγελμα του Πληροφορικού, η παρούσα κατάσταση είναι μια μεγάλη ντροπή. Υποστηρίζω την πρόταση της Hellenic Informatics Union, ήδη από το 2004, για τη θέσπιση του Επιμελητηρίου Πληροφορικής.
• Υποστηρίζω την πρόταση του Γιώργου Γεωργακόπουλου, Καθηγητή Επιστήμης Υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, περί της χρήσης του όρου "Αναπλαστική Νοημοσύνη" για την ελληνική απόδοση του "Generative AI"

Το video της ομιλίας μου ακολουθεί παρακάτω:

Γιατί υποστηρίξαμε το ACAI2019

Πριν μερικά χρόνια μου κίνησε το ενδιαφέρον η εκρηκτική ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και οι ανεπανάληπτες ευκαιρίες που εκείνη δημιουργεί. Ταυτόχρονα όμως με προβλημάτισε έντονα ο φόβος που εκείνη δημιουργεί, ακόμα και σε κατά τεκμήριο ευφυέστατους ανθρώπους όπως ο Stephen Hawking και ο Elon Musk.

Προσπαθώντας να δω τη θετική πλευρά - όπως εξάλλου υποχρεούται να κάνει ένας δημιουργός - έγραψα κάποιες σκέψεις υπό τον τίτλο "Τεχνητή νοημοσύνη, πρόοδος και ευτυχία".

Λίγα χρόνια μετά, άρχισα να βλέπω κάποιες άλλες αναλογίες στη διεθνή αγορά, που ήταν ακόμα πιο ανησυχητικές: 

• Το 2000 όλοι μιλούσαν για "το web", μάλλον δίχως να καταλαβαίνουν τι είναι.
• Το 2005 όλοι μιλούσαν για τα "social networks", επίσης μάλλον δίχως να καταλαβαίνουν τι είναι.
• Στη συνέχεια το 2010 όλοι μιλούσαν για το "cloud computing", και πάλι δίχως να καταλαβαίνουν τι είναι.
• Τώρα είμαστε - εδώ και λίγα χρόνια - στην εποχή που άπαντες μιλούν για την τεχνητή νοημοσύνη - εδώ κι αν δεν καταλαβαίνουν τι είναι!

Υπάρχει όμως μια θεμελιώδης διαφορά που μας κινητοποίησε ιδιαίτερα στην Starttech Ventures. Κάποιος με βασικές σπουδές πληροφορικής, ακόμα και αν δεν είχε ασχοληθεί ποτέ με web, social networks ή cloud computing, μπορούσε με λίγο διάβασμα και αρκετή εξάσληση να γίνει ειδικός και σε αυτό το αντικείμενο. Αυτό όμως δεν ισχύει στην τεχνητή νοημοσύνη! Παρότι μαθήματα όπως πιθανότητες, θεωρία συνόλων, λογική και διακριτά μαθηματικά, πολύ περισσότερο η θεωρία υπολογισμού και οι αλγόριθμοι, είναι κορμός των περισσοτέρων προγραμμάτων σπουδών πληροφορικής, η πικρή αλήθεια είναι ότι ελλάχιστοι επαγγελματίες έχουν ισχυρά θεμέλια στα αντικείμενα αυτά - οπότε δεν έχουν καμία ελπίδα να κατανοήσουν σε βάθος τα τι, πως και γιατί της τεχνητής νοημοσύνης.

Φοβηθήκαμε λοιπόν ότι σε λίγα χρόνια οι πληροφορικοί μας θα μετατραπούν σε ευφυείς δακτυλογράφους και όλη η προσιθέμενη αξία θα έρχεται 'πακετοποιημένη' - ή, ακριβέστερα, θα δημιουργηθούν πανίσχυρα ολιγοπώλεια στα οποία οι ομάδες δημιουργών δεν θα μπορούν να αντιπαρατεθούν.

Δεν θα μπορούν, βέβαια, εκτός εάν προλάβουν να αναπτύξουν το απαραίτητο θεωρητικό υπόβαθρο και την πρακτική εμπειρία που απαιτείται. Για να το καταφέρουμε αυτό, αποφασίσαμε στην Starttech Ventures να δημιουργήσουμε, σε συνεργασία με κορυφαίους ακαδημαϊκούς, ένα διετές επιμορφωτικό πρόγραμμα μεταπτυχιακού στα μαθηματικά της τεχνητής νοημοσύνης, που παρέχουμε δωρεάν σε όποιον εργαζόμενό μας το επιθυμεί.

Παράλληλα, ενεργά θα συμμετέχουμε σε σχετικές δραστηριότητες, όπως για παράδειγμα στο εξαίρετο ACAI2019 που έγινε πρόσφατα στα Χανιά με πολύ μεγάλη επιτυχία, στο οποίο συμμετείχαμε με αποστολή οχτώ μελών της ομάδας μας και που με μεγάλη χαρά τιο υποστηρίξαμε χορηγικά.

Θέλω να συγχαρώ θερμά τους οργανωτές του ACAI 2019 για τη μεγάλη τους επιτυχία, ειδικά τους Γιώργο Χαλκιαδάκη και Νίκο Σπανουδάκη, όπως και να ευχαριστήσω τους συναδέλφους μου στην Starttech Ventures για τη συμμετοχή τους! Είμαστε ακόμα στην αρχή μιας μακράς και δύσκολης πορείας, όπως πάντα όμως είμαστε αποφασισμένοι να τα καταφέρουμε.

Ίσως τελικά, η εκδίκηση των μαθηματικών να μην είναι κάτι καθόλου αρνητικό, αλλά να συμβολίζει την επιστροφή της γνώσης στο προσκήνιο ως κυρίου παράγοντα προόδου.

υγ. Εννοείται βέβαια πως μια εβδομάδα στα Χανιά είχε και απίστευτες ευκαιρίες διασκέδασης, τόσο στο πλαίσιο του συνεδρίου όσο και εκτός! Α, επίσης δοκιμάσαμε και το καλύτερο σουβλάκι του κόσμου. Δεν υπερβάλλω, είναι όντως το καλύτερο του κόσμου! 

Σσσσς... Μας ακούνε!

Θυμάμαι πως παλιότερα μια τυπική - υποτίθεται κωμική - σκηνή σε σειρές και ταινίες χαμηλού προϋπολογισμού έδειχνε κάποιον να τραγουδάει την ώρα που έκανε μπάνιο. Η επανάσταση της τεχνολογίας μάλλον το έχει αλλάξει ακόμα και αυτό — Είμαι άραγε ο μόνος που ακούει μουσική από το smartphone του στο ντουζ; (ή μήπως άραγε είναι ντους;)

Είχα λοιπόν μόλις γυρίσει από το γυμναστήριο και πριν μπω στο ντουζ ένας καλός φίλος μου τηλεφώνησε να με ρωτήσει σχετικά με τον γιο του που σκέφτεται να ξεκινήσει σπουδές σε κάποιο ιδιωτικό κολλέγιο - εργαστήριο ελεύθερων σπουδών - που διαφημίζει ότι συνεργάζεται με κάποιο πανεπιστήμιο του εξωτερικού.

Στο ενδιαφέρον αυτό θέμα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στη χώρα μας θα επανέλθω σε επόμενη ανάρτηση. Εν πάση περιπτώσει, είπα στον φίλο όσα μπόρεσα να σκεφτώ για το θέμα που τον απασχολούσε, διάλεξα ένα τραγούδι στο YouTube (ποτέ δεν τα πήγα καλά με το Spotify) και επιτέλους μπήκα στο ντουζ.

Είχα πατήσει το autoplay και το YouTube συνέχισε να βάζει τραγούδια κατά την γνώμη του για τις προτιμήσεις μου (στο θέμα του ΑΙ επίσης θα επανέλθω αργότερα). Μετά από δύο τραγούδια, βάζει μια σύντομη διαφήμιση. Τι ήταν η διαφήμιση; Φυσικά για ένα ιδιωτικό κολέγιο - κέντρο ελεύθερων σπουδών - που συνεργάζεται με ένα άριστο πανεπιστήμιο του εξωτερικού.

Τυχαίο θα μου πείτε; Όχι, δεν νομίζω πως είναι τυχαίο. Είναι τόσο σημαντικό για τους γίγαντες του διαδικτύου να κάνουν όλο και καλύτερο profiling των χρηστών, θέλουν να μαζέψουν τόσα πολλά δεδομένα για την σκέψη και τη συμπεριφορά μας που, είμαι βέβαιος, δεν διστάζουν καθόλου να παραβιάζουν την ιδιωτικότητα μας και να μας ακούνε.

Τι να κάνεις για αυτό; Μάλλον λίγα πράγματα. Μέχρι να βγει ένα αληθινά ασφαλές linux smartphone,  μέχρι να μπορέσουμε να απαλλαγούμε από όλες τις τεράστιες πλατφόρμες που κάνουν τη ζωή μας τόσο πιο εύκολη με αντίτιμο όχι μόνο την ιδιωτικότητα μας αλλά το ίδιο το ψηφιακό αντίγραφο της προσωπικότητας μας, τότε μάλλον θα πρέπει εκτός από τα social media να καταργήσω και τα smartphones.

To θέμα δεν είναι αστείο. Οι περισσότεροι εστιάζουν στα δεδομένα από την πλευρά της ιδιωτικότητας και της χρήσης τους χωρίς τη συγκατάθεση μας για διαφημιστικούς λόγους. Φοβάμαι όμως το πρόβλημα είναι πολύ βαθύτερο. Οι γίγαντες του διαδικτύου - ναι, αυτοί που οι Γάλλοι ονομάζουν GAFAM / BATX - θέλουν κάτι πολύ παραπάνω: Να κατανοήσουν τις προσωπικότητες μας πολύ καλύτερα απ ότι τις κατανοούμε εμείς οι ίδιοι.

Δεν είναι ότι φοβάμαι ότι κάποιο λογισμικό θα με αντικαταστήσει. Αυτή η εξέλιξη της τεχνολογίας δεν μπορεί να εμποδιστεί. Είναι όμως που αν ένας τρίτος μάθει εμένα καλύτερα απ ότι με ξέρω εγώ, θα μπορεί να καθοδηγήσει τα συναισθήματα και τις πράξεις μου στην οικονομία, στην πολιτική ακόμα και στην προσωπική μου ζωή. Με τον τρόπο αυτό διατρέχω τον κίνδυνο - όπως και όλη η κοινωνία - να χάσω οριστικά και αμετάκλητα την ελευθερία μου.

To διακύβευμα είναι πολλές τάξεις μεγέθους κρισιμότερο απ' όσο λέγεται στη δημόσια συζητήση και αντιλαμβάνονται οι περισσότεροι. Η μοντελοποίηση των προσωπικοτήτων μας θα μας καταστήσει απόλυτα ευάλωτους - επί της ουσίας ανυπεράσπιστους - στη χειραγώγηση των συναισθημάτων. Έτσι λοιπόν η πολιτική και η οικονομία δεν θα είναι ποτέ ξανά ίδιες.

Προσωπικά δεν πρόκειται ποτέ να συνενέσω σε αυτό. Μπορώ να ζήσω και χωρίς smartphone όπως και χωρίς social media. Τουλάχιστον μέχρι να βρεθεί κάποια λύση.

Τεχνητή νοημοσύνη, πρόοδος και ευτυχία

Μιλάνο, Ιταλία
6 Μαΐου 2016

Είχα τη χαρά να πάρω μέρος στο FI-WARE VIP Bootcamp που έγινε στο Μιλάνο της Ιταλίας από τις 4 έως τις 6 Μαΐου 2016, προσκεκλημένος του EBAN. Εκεί, μαζί με αρκετούς άλλους επενδυτές και επιχειρηματίες βοηθήσαμε 15 νεοφυείς επιχειρήσεις από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες να βελτιώσουν τη δομή και την παρουσίαση των επενδυτικών τους προτάσεων στο πλαίσιο των προσπαθειών τους για αναζήτηση ιδιωτικής χρηματοδότησης υψηλού ρίσκου.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη ως κίνδυνος

Ένας από τους ανθρώπους που συμμετείχαν ιδιαίτερα ενεργά υποστηρίζοντας συνολικά (και μάλιστα εθελοντικά) την προσπάθεια ήταν ο Federico Travella, ιδρυτής και CEO της NoviCap, μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας επιχείρησης στον κλάδο του "fintech" που προτείνει μια νέα μέθοδο χρηματοδότησης κεφαλαίου κίνησης για κάθε είδους επιχείρηση. Σε μια συζήτηση που κάναμε με τον Federico και άλλους συμμετέχοντες, ανέκυψε το θέμα της τεχνητής νοημοσύνης ως παράγοντα ενίσχυσης της ανεργίας και, στη βάση αυτή, κοινωνικών αναταραχών και πολιτικής 
αστάθειας.

Μιλώντας στο FI WARE VIP Bootcamp στο Μιλάνο

Το θέμα είναι σίγουρα ενδιαφέρον και έχει να κάνει τελικά με την εξέλιξη της τεχνολογίας και τις κοινωνικές συνέπειες που εκείνη προκαλεί. Νομίζω είναι σαφές ότι η πρόοδος του ανθρώπινου πολιτισμού, αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως την ίδια την ύπαρξή μας, σε πολύ μεγάλο βαθμό στηρίζεται στην εξέλιξη της τεχνολογίας. Από τα πρώτα λίθινα εργαλεία που οι πρόγονοί μας κατασκεύασαν δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν μέχρι τα σημερινά απίστευτα τεχνολογικά επιτεύγματα του πολιτισμού μας έχουν αναπτυχθεί αμέτρητα τεχνικά εργαλεία που κατά βάση κάνουν τη ζωή μας πιο εύκολη – αλλά και ενδεχόμενα πιο επικίνδυνη, όταν αυτά βρεθούν σε λάθος χέρια να εξυπηρετούν τις λάθος επιδιώξεις.

O πυρηνικός βομβαρδισμός που έκαναν οι ΗΠΑ στις Ιαπωνικές πόλεις της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, το μεγαλύτερο έγκλημα πολέμου στην ιστορία της ανθρωπότητας,  που το κατέστησε δυστυχώς δυνατό η εξέλιξη της τεχνολογίας, μας διδάσκει με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο πόσο επικίνδυνη μπορεί να γίνει η τεχνολογική πρόοδος.  Σε κάθε περίπτωση όμως και παρά τους όποιους κινδύνους, δεν χωράει καμία αμφιβολία ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένους με την πρόοδο της τεχνολογίας . Υπό την έννοια αυτή η τεχνολογική πρόοδος όχι μόνο είναι απολύτως καλοδεχούμενη αλλά επιπλέον είναι προϋπόθεση απαραίτητη για την ίδια την ύπαρξη του πολιτισμού μας.

Λουδίτες του 21ου αιώνα

Ένα φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί ήδη από την έναρξη της Βιομηχανικής Επανάστασης ― ενδεχομένως και παλιότερα ― είναι εκείνο του φόβου της προόδου, ειδικά όσον αφορά τον καταμερισμό της εργασίας. Η πρόοδος του τεχνολογικού πολιτισμού, στις διάφορες φάσεις του που έχουν μελετηθεί πολύ και κατηγοριοποιηθεί αναλόγως, έχει ως αποτέλεσμα διάφορες εργασίες που έκαναν άνθρωποι με έναν συγκεκριμένο τρόπο να γίνονται στη συνέχεια με κάποιον νέο, πιο αποδοτικό, ο οποίος απαιτεί λιγότερο ανθρώπινο δυναμικό ή ίσως και καθόλου.

Έτσι λόγου χάρη είδαμε αγρότες να αντιδρούν στην εμφάνιση των γεωργικών μηχανημάτων φοβούμενοι πως τώρα πια θα είναι περιττοί, όπως είδαμε και βιομηχανικούς εργάτες να αντιδρούν στην εισαγωγή των διαφόρων βιομηχανικών αυτοματισμών, που επίσης τους καθιστούσε περιττούς.

Η ίδια η έννοια «Λουδίτης», η οποία σήμερα αποδίδεται στον οποιοδήποτε εναντιώνεται στην τεχνολογική πρόοδο, έχει την ετυμολογία της στους αγώνες των Άγγλων υφαντουργών του 19^ου αιώνα, που, υπό την ηγεσία της μυθικής φιγούρας του Ned Ludd, έσπαγαν τους νεοεισαχθείς μηχανικούς αργαλειούς φοβούμενοι ότι εξαιτίας τους θα έχαναν τη δουλειά τους.

Σύντομα το ίδιο φαινόμενο ενδέχεται να εμφανιστεί και σε πλήθος εργασιών γραφείου που σήμερα γίνονται από ανθρώπους αλλά στο άμεσο μέλλον θα γίνονται καλύτερα, ταχύτερα και οικονομικότερα από «μηχανές» λογισμικού – πολλές φορές και με την χρήση της «τεχνητής νοημοσύνης».

Μια κατηγοριοποίηση των επαγγελμάτων και εργασιών

Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνεται μια ενδιαφέρουσα κατηγοριοποίηση επαγγελμάτων και εργασιών κατά μήκος δυο διαστάσεων:

1. Εάν είναι χειρωνακτικές ή πνευματικές
2. Εάν είναι δουλειές με επαναληπτικότητα ή με επινοητικότητα

Κατηγοριοποίηση επαγγελμάτων / εργασιών

Κατηγοριοποίηση επαγγελμάτων / εργασιών

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να κατανοήσει κανείς την κατηγοριοποίηση αυτή. Οι εργασίες που είναιχειρωνακτικές και έχουν επαναληπτικότητα ήταν αυτές που πολύ νωρίς οι άνθρωποι άρχισαν να αντικαθίστανται από τις μηχανές, στο κλασικό εργοστάσιο που γνωρίζουμε όλοι. Για πολλά όμως χρόνια οι άλλες τρεις κατηγορίες έμεναν αυστηρά στην ανθρώπινη σφαίρα.

Αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι τις μηχανές να κατακτούν δυο ακόμα κατηγορίες: Πρώτα τις πνευματικές εργασίες που δεν απαιτούν επινοητικότητα, με διάφορα συστήματα λογισμικού, και μετά τις χειρωνακτικές εργασίες που απαιτούν κάποια (περιορισμένη προς το παρόν) επινοητικότητα με την εισαγωγή "έξυπνων" ρομποτικών συστημάτων.  Σε κάθε περίπτωση βέβαια τα επαγγέλματα που είναι πνευματικά (ή, μερικές φορές και χειρωνακτικά) και απαιτούν έντονη επινοητικότητα και δημιουργικότητα ακόμα είναι πολύ μακριά από το πεδίο δράσης των μηχανών. Προσωπικά μάλιστα πιστεύω πως μερικά από΄αυτά δεν πρόκειται να γίνουν καλύτερα από τις μηχανές ποτέ, ή μάλλον δεν πρόκειται να γίνουν στο προβλέψιμο μέλλον.

Μια πρόσφατη επαναστατική εξέλιξη

Μια πρόσφατη εντυπωσιακή εξέλιξη που ενδεχομένως να αμφισβητεί την παραπάνω άποψη ήταν η νίκη του λογισμικού AlphaGο της νεοφυούς επιχείρησης DeepMind, που το 2014 εξαγοράστηκε από την Google, κέρδισε 4-1 επί του παγκόσμιου πρωταθλητή στο κινεζικό παιχνίδι Go, Κορεάτη Lee Sedol. Γιατί αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον; Διότι το παιχνίδι Go έχει τόσο μεγάλη πολυπλοκότητα που είναι απολύτως αδύνατον για οποιονδήποτε ηλεκτρονικό υπολογιστή να εξετάσει όλες τις πιθανές κινήσεις και να διαλέξει τη βέλτιστη, όπως για παράδειγμα γίνεται στα προγράμματα λογισμικού που παίζουν σκάκι. Το Go μπορούμε απλά να το σκεφτούμε ως ένα παιχνίδι αντίστοιχο με το σκάκι, με εντυπωσιακά όμως υψηλότερη πολυπλοκότητα ως προς τις δυνατές κινήσεις κάθε φορά. Έτσι το λογισμικό αναγκάζεται να παίζει όπως και ο άνθρωπος, προσπαθώντας να 'μαντέψει' ποια κίνηση 'φαίνεται' καλύτερη με βάση κάποια στρατηγική.

Μέχρι πρότινος αυτό ήταν καθαρά επιστημονική φαντασία και όμως το πρόγραμμα AlphaGo κατάφερε να 'μάθει' να παίζει Go, περίπου όπως και ο άνθρωπος απλά σε τεραστίως μεγαλύτερη κλίμακα - παίζοντας συνεχόμενα εκατομμύρια παιχνίδια και 'μελετώντας' δεδομένα από προηγούμενα παιχνίδια. Έκανε δηλαδή ότι κάνουμε όλοι μας, αλλά στην κλίμακα του ηλεκτρονικού υπολογιστή και τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά: Κατάφερε να κερδίσει 4-1 τον παγκόσμιο πρωταθλητή σε μια 'εργασία' που είναι απολύτως πνευματική και θέλει ύψιστη επινοητικότητα.

Οι επιστήμονες υπολογιστών λοιπόν δημιούργησαν ένα σύστημα λογισμικού που έχει τη δυνατότητα να 'μαθαίνει' όπως και ο άνθρωπος, αλλά σε πολύ μεγαλύτερες ταχύτητες και ποσότητες. Σημαίνει αυτο άραγε ότι σύντομα θα δούμε συστήματα λογισμικού να κάνουν όλες τις πνευματικές εργασίες που απαιτούν επινοητικότητα;

Όχι. 

Ο πειρασμός της γενίκευσης είναι μεγάλος, όμως είμαστε ακόμα πάρα πολύ μακριά ώστε αυτό που έγινε πραγματικότητα για ένα αρχαίο κινέζικο παιχνίδι να γίνει ομοίως και για κάθε νοητική / πνευματική εργασία. Από την άλλη όμως είναι απολύτως βέβαιο πως οι άνθρωπου που εκτελούν αυτές τις πνευματικές και υψηλής επινοητικότητας εργασίες σύντομα θα έχουν στη διάθεσή τους πολύ ισχυρά εργαλεία, ψηφιακούς βοηθούς, που θα τους βοηθούν να κάνουν τη δουλειά τους πιο γρήγορα, πιο αποτελεσματικά και πιο ποιοτικά.

Τι θα συμβεί με τις θέσεις εργασίας

Είδαμε παραπάνω πως παρά την εντυπωσιακή τεχνολογική πρόοδο, οι εργασίες και τα επαγγέλματα που απαιτούν υψηλή επινοητικότητα και δημιουργικότητα θα παραμείνουν στην σφαίρα της ανθρώπινης δραστηριότητας στο ορατό μέλλον. Πολύ περισσότερο αυτό ισχύει για επαγγέλματα που κυρίαρχο ρόλο έχουν τα συναισθήματα. Δεν μπορεί όμως να πει κανείς το ίδιο για εργασίες, πνευματικές και χειρωνακτικές που απαιτούν καθόλου ή 'σχετικά λίγη' επινοητικότητα. Εκεί οι μηχανές αργά ή γρήγορα θα κυριαρχήσουν και δημιουργείται ένα σαφές ζήτημα σχετικά με τις θέσεις εργασίας.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει για παράδειγμα η νεοφυής επιχείρηση SMACC, η οποία πρόσφατα έλαβε χρηματοδότηση ύψους 3.5 εκ. δολλαρίων, και υπόσχεται να αυτοματοποιήσει τη διαχείριση των λογιστικών εργασιών για μικές και μεσαίες επιχειρήσεις - θέτοντας προφανώς υπό άμεση αμφισβήτηση την αναγκαιότητα των θέσεων εργασίας βοηθού λογιστή, οι οποίες ανά τον κόσμο ανέρχονται σίγουρα σε πολλά εκατομμύρια. 

Αυτό που αρχίζουμε να βιώνουμε τώρα και θα το ζήσουμε τα επόμενα χρόνια και δεκαετίες είναι μια μεταβατική περίοδος. Ενώ κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει το πρόβλημα απασχόλησης που δημιουργείται στις μεταβατικές περιόδους, όταν πλήθος ανθρώπων έχουν εκπαιδευτεί για μια εργασία η οποία πλέον είναι περιττή, ομοίως δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς σοβαρά ότι αποτελεί κάποιας μορφής λύση η επιβράδυνση της τεχνολογικής προόδου.

Δεν είναι άλλωστε μακριά η εποχή όπου οι υπολογιστές (computers) ήταν άνθρωποι, συνήθως δε γυναίκες, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι να πραγματοποιούν (με μολύβι και χαρτί) χιλιάδες μαθηματικές πράξεις καθημερινώς για μεγάλες εταιρίες, ερευνητικά ιδρύματα και συναφείς οργανισμούς.  

Αν ο φόβος του αυτοματισμού είχε επικρατήσει, αυτοί οι ανθρώπινοι «υπολογιστές» θα είχαν βέβαια ακόμα την δουλειά τους, αλλά εσείς δεν θα είχατε την ευκαιρία να διαβάσετε αυτό το κείμενο στον υπολογιστή σας (που δεν θα υπήρχε), αλλά ούτε και ο,τιδήποτε άλλο στο διαδίκτυο (που επίσης δεν θα υπήρχε). Αν σκεφτεί κανείς πόσο βαρετή πρέπει να ήταν η εργασία τους, και πόσοι άνθρωποι απελευθερώθηκαν από αυτήν για κάτι πολύ πιο φιλόδοξο, θα πρέπει να συμφωνήσετε ότι το αποτέλεσμα ήταν μάλλον θετικό.

Ακόμα και οι σοφοί έχουν δικαίωμα στο λάθος

Πολλοί, μεταξύ των οποίων και ιδιαίτερα επιφανείς προσωπικότητες όπως ο θεωρητικός φυσικός Stephen Hawking, έχουν εκφράσει την άποψη ότι υπάρχει πολύ μεγάλος κίνδυνος για την ανθρωπότητα από την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και ότι οι σχετικές έρευνες πρέπει να γίνονται με πολύ μεγάλη προσοχή, ρύθμιση – ενδεχομένως μάλιστα να πρέπει και να σταματήσουν, να απαγορευτούν.

Προσωπικά, δύσκολα θα μπορούσα να διαφωνήσω περισσότερο με κάτι απ’ όσο διαφωνώ με την άποψη αυτή. Δεν ισχυρίζομαι ότι δεν υπάρχει κίνδυνος – κάθε άλλο – ο κίνδυνος όμως δεν διαφέρει ποιοτικά με εκείνον της φωτιάς πριν δεκάδες χιλιάδες χρόνια, της πυρίτιδας πριν μερικούς αιώνες ή της πυρηνικής ενέργειας πριν μερικές δεκαετίες. Υπάρχει βεβαίως ποσοτική διαφορά – ως προς την ισχύ καταστροφής των νέων τεχνολογικών επιτευγμάτων – αυτό όμως δεν σημαίνει πως η κοινωνία δεν μπορεί να πάρει τα μέτρα της και να προστατευτεί αποτελεσματικά.

Πράγματι, μια νέα γενιά τεχνολογικών προϊόντων είναι εξαιρετικά επικίνδυνη αν πέσει σε λάθος χέρια και σε αρρωστημένα μυαλά. Μπορεί ακόμα και να μας αφανίσει! Τίποτα καινούριο όμως δεν υπάρχει στη διαπίστωση αυτή, απ’ ό,τι για παράδειγμα διαπιστώσαμε τη δεκαετία του 1940 με την  πυρηνική ενέργεια. Ισχυρή τεχνολογία προϋποθέτει ισχυρά θεμελιωμένη κοινωνία. Προϋποθέτει υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Εκεί είναι η πρόκληση προς όλους μας και στην κατεύθυνση αυτή πρέπει να δράσουμε – όχι προς εκείνη της επιβράδυνσης της τεχνολογικής προόδου.

Θέλω να γίνω περισσότερο σαφής όσον αφορά την αντίληψή μου για τον επερχόμενο μετασχηματισμό της οικονομίας μέσω της τεχνητής νοημοσύνης – μετασχηματισμός που για να ακριβολογούμε έχει ήδη ξεκινήσει: Στη σημερινή επιχείρηση υπάρχει μια σειρά σχετικά απλών διαδικασιών που υλοποιούνται από ανθρώπους. Είναι εργασίες όπως η καταχώρηση ή η έκδοση τιμολογίων, η απάντηση τηλεφωνημάτων, η διαχείριση επικοινωνιακού και ενημερωτικού υλικού ή ίσως ακόμα και πιο εξειδικευμένες εργασίες όπως η ανάλυση οικονομικών καταστάσεων και η πορεία τιμών μετοχών στο χρηματιστήριο. Όλες αυτές οι εργασίες, και πολλές άλλες ακόμα, θα μπορέσουν σύντομα να γίνονται από «μηχανές» λογισμικού οι οποίες θα είναι λιγότερο ή περισσότερο «έξυπνες».  Είναι βέβαιο πως αυτό θα οδηγήσει σε απώλεια σημαντικού αριθμού θέσεων εργασίας.

Αυτό όμως δεν πρέπει να μας φοβίζει. Όπως δεν υπάρχει τίποτα κακό που σήμερα ένα αυτοκίνητο φτιάχνεται εξ ολοκλήρου από άλλες μηχανές, ομοίως δεν υπάρχει τίποτα κακό οι δουλειές στο γραφείο του αύριο να γίνονται επίσης από «έξυπνες» μηχανές ή ίσως και οι εγχειρήσεις στο νοσοκομείο του μεθαύριο να γίνονται αποκλειστικά και εξ ολοκλήρου από ακόμα πιο «έξυπνες» και πολύπλοκες μηχανές. Έτσι οι εργασίες αυτές θα γίνονται καλύτερα, ταχύτερα και οικονομικότερα. Είναι προς όφελος όλης της κοινωνίας.

Η δύσκολη μεταβατική περίοδος

Γεννάται προφανώς όμως το ερώτημα της απασχόλησης των συνανθρώπων μας που σήμερα εκτελούν τις εργασίες αυτές, και οι οποίοι, σε πρώτη φάση τουλάχιστον (και μέχρι να αφομοιώσει η αγορά εργασίας την εκάστοτε καινοτομία) θα έρθουν αντιμέτωποι με την ανεργία, πράγμα που έχει πολύπλευρο κόστος (οικονομικό, κοινωνικό, ψυχολογικό, κ.α.).

Όπως σε κάθε περίπτωση αλλαγής, θα πρέπει να ληφθεί μέριμνα (από δια βίου εκπαίδευση μέχρι οικονομική αλλά και ψυχολογική ενίσχυση) για αυτούς που επηρεάζονται άμεσα, εκείνους δηλαδή που θα χάσουν τις δουλειές τους και θα είναι απροετοίμαστοι για κάποια νέα εργασία στο περιβάλλον που διαμορφώνεται.

Ειδική δε μέριμνα θα πρέπει να ληφθεί για όσους, είτε λόγω προχωρημένης ηλικίας που καθιστά δύσκολη την επανεκπαίδευση, είτε λόγω χαμηλής ειδίκευσης, θα βρεθούν, όπως οι υφαντουργοί του 19^ο αιώνα, στη μεριά που αναπόφευκτα θα «αδικηθεί» από το νεοεισερχόμενο αυτοματισμό.

Πολλές λύσεις έχουν συζητηθεί, από προγράμματα εργασιακής επανένταξης έως το λεγόμενο «εγγυημένο εισόδημα», και ενώ το ερώτημα για τη βέλτιστη λύση παραμένει, το σίγουρο είναι πως θα ήταν τραγικό λάθος (και με ανυπολόγιστο κοινωνικό κόστος) να αφεθούν αυτοί οι άνθρωποι στη μοίρα τους.

Παράλληλα πάντως με αυτές τις κινήσεις θα πρέπει να γίνουν και δραστικές αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα για να προετοιμάσουν τις νέες γενιές για το επερχόμενο εργασιακό περιβάλλον (το οποίο, σε ένα βαθμό, βρίσκεται ήδη εδώ), για τις οποίες το άρθρο αυτό γίνεται πιο αναλυτικό παρακάτω.

Στη συζήτηση στο Μιλάνο ο Federico  με ρώτησε «πόσες γραμματείς ξέρεις που έχουν πτυχίου πανεπιστημίου και αν γνωρίζω πιο είναι το ποσοστό συνολικά στην αγορά». Απάντησα πως γνωρίζω πολλές και έκπληκτος έμαθα πως το ποσοστό γραμματέων σε επιχειρήσεις με πανεπιστημιακή μόρφωση υπερβαίνει το 85%. Τι σημαίνει αυτό; Πολλά πράγματα: Σίγουρα η δουλειά της γραμματείας έχει γίνει περισσότερο απαιτητική. Πράγματι, στη μικρή και στη μεσαία επιχείρηση η γραμματεία είναι η "καρδιά" πολλών διαδικασιών. Πολύ περισσότερο σημαίνει όμως πως υπάρχει ένα κενό μεταξύ μόρφωσης / εκπαίδευσης, χαρακτηριστικών προσωπικότητας και διαθέσιμων θέσεων εργασίας.

Το σημερινό πανεπιστήμιο παγκοσμίως αποτυγχάνει να προετοιμάσει τους νέους για το εργασιακό περιβάλλον που διαμορφώνεται. Είναι μια γενιά πίσω - ενδεχομένως και περισσότερες. Οι «information workers», οι υπάλληλοι γραφείου δηλαδή που έκαναν μια σχετικώς τυποποιημένη εργασία σε έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή, ανήκουν ήδη σε άλλη εποχή. Θα αντικατασταθούν σύντομα από συστήματα λογισμικού με «τεχνητή νοημοσύνη» που θα κάνουν τις ίδιες εργασίες ταχύτερα, οικονομικότερα και με λιγότερα (ή καθόλου) λάθη.

Τολμώ την πρόβλεψη ότι σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα (ίσως μερικές δεκαετίες), η μόνη κατηγορία εργασιών που θα έχει νόημα να γίνεται από τον άνθρωπο σε μια ανεπτυγμένη οικονομία είναι εκείνη της έρευνας και της ανάπτυξης, είτε σε επιστημονικό / ερευνητικό ή και σε επιχειρηματικό περιβάλλον ― ή μάλλον και οι εργασίες οι σχετικές με τη τέχνη και τον πολιτισμό (τι καλύτερη απόδειξη ότι η επιστήμη και η επιχειρηματικότητα αποτελούν και αυτές, μαζί με την τέχνη, τις βασικές όψεις της ανθρώπινης δημιουργικότητας;).

Επένδυση στην εκπαίδευση, την έρευνα και την ανάπτυξη

Η δυνατότητα του ανθρώπου για επινόηση κάτι εντελώς νέου, η καινοτομία, η ρηξικέλευθη σκέψη, ο υποκειμενικός επανακαθορισμός των προτεραιοτήτων, η αναζήτηση της αλήθειας (επιστημονικής και όχι μόνο), της γνώσης και της ευτυχίας, είναι τα χαρακτηριστικά που τα συστήματα λογισμικού θα καθυστερήσουν να αποκτήσουν - εάν τα αποκτήσουν ποτέ. Εκεί λοιπόν πρέπει να επικεντρωθούν οι τρέχουσες και οι επόμενες γενιές.

Πρέπει λοιπόν να επικεντρώσουμε την προσοχή μας είναι στην ανάπτυξη του εκπαιδευτικού συστήματος, αλλά και συνολικά την αντίληψη της κοινωνίας, στην κατεύθυνση που απαιτεί η νέα πραγματικότητα: Εκείνη των ανθρώπων με πολύ ισχυρά θεωρητικά θεμέλια, καθαρό μυαλό, ομαδικότητα και ισχυρά εσωτερικά κίνητρα για δημιουργία, προσαρμογή και διαρκή μάθηση. Αυτή η δυνατότητα προσαρμογής και διαρκούς μάθησης είναι που μπορεί να προετοιμάσει επαρκώς  τον άνθρωπο στην επόμενη φάση ανάπτυξης του τεχνολογικού πολιτισμού.

Συνοπτικά, θα πρέπει άμεσα να αυξηθεί κατακόρυφα ο αριθμός των φοιτητών, ερευνητών και επαγγελματιών στο χώρο της έρευνας και της ανάπτυξης.

Το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας στο Ηράκλειο Κρήτης

Αυτό, ταυτόχρονα με μια επανεκτίμηση της ολοκληρωμένης, σφαιρικής, Παιδείας, που προετοιμάζει όχι απλά εργαζόμενους-γρανάζια, ούτε μόνο υπερ-εξειδικευμένους επιστήμονες, αλλά δημιουργικά πνεύματα και μελλοντικούς πολίτες (με την αρχαιοελληνική έννοια).

Αυτό που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι πως αυτή η αναγκαιότητα θα οδηγεί διαρκώς σε μια ακόμα ταχύτερη πρόοδο της τεχνολογίας, συνδυάζοντας την αισιοδοξία όσα σύντομα θα επιτύχει ο πολιτισμός μας με την ανησυχία για το εύρος και την ένταση των κινδύνων που θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε από πιθανή κακή χρήση των νέων εργαλείων. Η ανάγκη για πραγματική μόρφωση, για βαθιά και ουσιαστική εμπέδωση των αξιών του πολιτισμού, του σεβασμού, του ανθρωπισμού, της ίδιας της ζωής τελικά, είναι τώρα μεγαλύτερη από ποτέ.

Αισιοδοξία

Το μήνυμα που θέλω να δώσω είναι αισιόδοξο: Η εποχή των βαρετών εργασιών τελείωσε. Για να το πω διαφορετικά, φεύγουμε από τη δουλειά και πάμε στην εργασία.

Σε αντίθεση με τον Χρυσό Αιώνα του Περικλή, στο νέο Χρυσό Αιώνα της ανθρωπότητας, θα υπάρχουν δημιουργοί ―φιλόσοφοι, μαθηματικοί, έμποροι, επιστήμονες και καλλιτέχνες― αλλά χωρίς δούλους. Γνωρίζοντας πόσα επιτεύγματα άφησε πίσω της εκείνη η εποχή ― όταν μια χούφτα ανθρώπων μπόρεσε και στοχάστηκε και δημιούργησε απελευθερωμένη από πεζές εργασίες (στις πλάτες, ασφαλώς, των δούλων της) ― δεν μπορούμε παρά να γεμίσουμε ενθουσιασμό για τη μελλοντική κοινωνία, που χάρη στην τεχνολογία αυτή η πολυτέλεια θα είναι εφικτή σε όλους.

Από την τενολογική στην κοινωνική πρόοδο

Μέσα από την τεχνολογική εξέλιξη μπορεί να επιτευχθεί η επάρκεια αγαθών και η διαθεσιμότητα χρόνου που θα επιτρέψει σε όλους να ζήσουν τη χαρά της δημιουργίας ενώ παράλληλα θα εξαλειφθούν πλήθος καταστάσεων και προβλημάτων που σήμερα ταλαιπωρούν εκατομμύρια ανθρώπους.

Για να μπορέσει να γίνει αυτό όμως χωρίς να καταστραφούμε από την ίδια την ισχύ των εργαλείων μας θα πρέπει να επαναφέρουμε σε κορυφαία θέση στην κοινωνία μας  τις θεμελιώδεις αξίες του ανθρώπινου πολιτισμού.  Το γεγονός τέλος ότι πολλές από τις αξίες αυτές έχουν ιστορική αναφορά στην Ελλάδα, δίνει μια ιδιαίτερη αξία στη μικρή μας χώρα.

Είχα την τύχη να διαβάσω πρόσφατα το βιβλίο «Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς» του εξαίρετου συγγραφέα και αγωνιστή της ελευθερίας  Χρόνη Μίσσιου. Σε ένα σημείο γράφει ο Μίσσιος αναφερόμενος στην αξία της ελευθερίας και μεταφέροντας έναν διάλογο με αγαπημένο του σύντροφο που τον δίδασκε για τον κομμουνισμό:

«Στην κομμουνιστική κοινωνία η δουλειά θα είναι παιχνίδι, θα είναι χαρά, θα είναι σπορ. Οι άνθρωποι δεν θα δουλεύουν από ανάγκη για να ζήσουν αλλά από την ανάγκη της χαράς, της δημιουργίας.»

Δεν πρέπει να αδικήσουμε τον Χρόνη Μίσσιο. Ήταν αδύνατο να φανταστεί όταν έγραφε το βιβλίο αυτό πως μόλις λίγες δεκαετίες μετά το όραμα για την απελευθέρωση του ανθρώπου από την σκλαβιά της δουλειάς και η προσφορά σε όλους της δυνατότητας απόλαυσης της χαράς της εργασίας θα μπορούσε να γίνει πραγματικότητα μέσα από ένα πλήθος νέων τεχνολογιών, επιχειρηματικών μοντέλων και πρακτικών, όπου δεσπόζουσα θέση έχει η «τεχνητή νοημοσύνη».

Υπό την έννοια αυτή, η Τεχνητή Νοημοσύνη προσφέρει τη δυνατότητα ενός χωρίς προηγούμενο δημιουργικού άλματος για όλη την κοινωνία, για τον ανθρώπινο πολιτισμό στο σύνολό του.

Εναπόκειται βέβαια στη δική μας και στις επόμενες γενιές να αξιοποιήσουν την Τεχνητή Νοημοσύνη και τα άλλα πανίσχυρα τεχνολογικά επιτεύγματα με σωφροσύνη, έχοντας στο μυαλό μόνο το καλό. Δυστυχώς, η ισχύς των επιτευγμάτων αυτών πλέον είναι τέτοια που ένα μεγάλο λάθος κάλλιστα θα μπορεί να είναι και το τελευταίο του πολιτισμού μας.

Μόνη ουσιαστική δικλείδα ασφαλείας δεν μπορεί να είναι άλλη παρά η γνώση και η σοφία, προσβάσιμη και διαθέσιμη σε όλη την κοινωνία. Τελικά ίσως η ελευθερία, εν τέλει ακόμα και η ευτυχία, να ταυτίζεται με την δίχως κανέναν απολύτως περιορισμό πρόσβαση στην γνώση για όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι ένα τεχνολογικό επίτευγμα ισχύος δίχως προηγούμενο το οποίο μπορεί σημαντικά να επιταχύνει την πορεία της ανθρωπότητας προς την πρόοδο και την ευτυχία. Αντί λοιπόν να το ξορκίζουμε, από έναν απλό ανενημέρωτο ίσως άνθρωπο μέχρι τον ίδιο τον Stephen Hawking, είναι πολύ καλύτερα να φροντίσουμε να την κατανοήσουμε σε βάθος και να εκμεταλλευτούμε τις απίστευτες δυνατότητες που προσφέρει προς όφελος όσων περισσοτέρων γίνεται συνανθρώπων μας.

Απαντώντας στον Federico

Στο πλαίσιο αυτό απαντώ στον Federico λέγοντάς του πως όχι μόνο δεν φοβάμαι πως η Τεχνητή Νοημοσύνη θα προκαλέσει ανεργία, αποκλεισμό και κοινωνικές εκρήξεις αλλά είμαι βέβαιος πως μόλις η κρίσιμη μάζα ανθρώπων την εμπεδώσει, την κατανοήσει σε βάθος θα δούμε όχι μόνο εντυπωσιακές νέες τεχνολογίες να εμφανίζονται κάνοντας τη ζωή μας πιο εύκολη αλλά ακόμα και νέα ρεύματα σκέψης, ιδεών και φιλοσοφίας που θα οδηγήσουν την ανθρωπότητας σε ένα καλύτερο, πιο φωτεινό και ευτυχισμένο μέλλον, όπου η αυθεντική ελευθερία θα αρχίσει να γίνεται μια πραγματικότητα για όλους.

Ένα καίριο ερώτημα

Συμπερασματικά, ένα είναι το καίριο ερώτημα που προκύπτει:

Έχουμε άραγε το δικαίωμα ως κοινωνία να αναθέτουμε εργασίες σε συνανθρώπους μας άλλες πέραν αυτών που απαιτούν υψηλή επινοητικότητα και δημιουργικότητα;

Η απάντησή μου είναι σαφής:

Όχι, δεν έχουμε το δικαίωμα αυτό.

Οι εργασίες που δεν απαιτούν επινοητικότητας στο μεσοπρόθεσμο μέλλον θα γίνονται κατά κύριο λόγο από τις μηχανές και οι άνθρωποι θα απολαμβάνουν τη χαρά της δημιουργίας. Έτσι, πράγματι η Τεχνητή Νοημοσύνη θα φέρει τον άνθρωπο πιο κοντά στην ευτυχία και υπό το πρίσμα αυτό είναι ένα τεράστιον βήμα προόδου για τον πολιτισμό μας.