Μνήμη Μιχάλη Χαραλαμπίδη - Μια συζήτηση για την περιφερειακή ανάπτυξη και πέρα από αυτήν

Στις 28 και 29 Μαΐου οργανώθηκε στην Αθήνα ένα διήμερο εκδηλώσεων μνήμης για τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη υπό τον τίτλο «Εἶσαι τοῦ Ρήγα Φερραίου παιδί!». 

Οι οργανωτές μου έκαναν την τιμή να με καλέσουν σε ένα τραπέζι συζήτησης με θέμα "Η Πολιτική ως τοπικό Σχέδιο. Για ένα περιφερειακό αναπτυξιακό μοντέλο.", συντονιστή τον Δικηγόρο Γιώργο Παπασίμο και συζητητές τον Τάσο Τσατσάκη, Αντιδήμαρχο Ηρακλείου, Μπενέτο Σπύρου, τ. Δήμαρχο Λειψών και εμένα. 

Έγινε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση, στην οποία φυσικά μίλησα χωρίς σημειώσεις, αφού νομίζω πως σε καμία σημείωση δεν μπορεί να χωρέσει λόγος που αφορά τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη. Οι συνομιλητές μου έκαναν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τοποθετήσεις, από τις οποίες έμαθα πολλά. Έκανα ότι μπορούσα να συνεισφέρω κι εγώ. Το παρακάτω κείμενο το συνέταξα σήμερα, προσπαθώντας να ανακαλέσω στην μνήμη μου όσα ειπώθηκαν στη συζήτηση - παρότι είναι μάλλον αδύνατον ο προφορικός λόγος να τιθασευτεί σε ένα γραπτό κείμενο.

___

Το 1999 ακούσαμε τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη να μας καλεί να "γίνουμε όλοι μάστορες", όταν το ΚΚΚΑΣΟΡ - και το μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού φάσματος - εξαπατούσε τον ελληνικό λαό με αυτό που κατέληξε στο 'σκάνδαλο του Χρηματιστηρίου'.

Ανταποκριθήκαμε στο κάλεσμά του. Γίναμε οι μάστορες του 21ου αιώνα και ο Μιχάλης, δίχως ίσως να το είχε σκεφτεί ποτέ, έγινε ο πατέρας του ελληνικού κινήματος νεοφυούς επιχειρηματικότητας.

Το 2009 στην Πασκόσμια Εβδομάδα Επιχειρηματικότητας, το 2010 στο Ελληνικό Συνέδριο Νεοφυών Επιχειρήσεων, το 2011 στο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Νέων Επιχειρηματιών και το 2012 στην Αθηναϊκή Εβδομάδα Επιχειρηματικότητας, μέσα στα σκοτεινότερα χρόνια της οικονομικής κρίσης - κρίση που κατά τον Χαραλαμπίδη ήταν πρώτα και κύρια πολιτική - η συμμετοχή του Μιχάλη συνέπερνε τους νέους δημιουργούς. "Δεν μοιάζει με πολιτικό", έλεγαν. "Αυτό είναι το αληθινό πρόσωπο της πολιτικής", απαντούσε, όμως η στρέβλωση των λέξεων δυσχεραίνει την επικοινωνία μας.

Βρεθήκαμε το καλοκαίρι του 2023, στο αγαπημένο του Metropol Cafe στο κέντρο. Συζητήσαμε για ένα κοινό μας όραμα, που είχαμε αγγίξει ξανά πριν αρκετό καιρό: Τη διοργάνωση ενός σεμιναριακού κύκλου μεταπτυχιακού επιπέδου για τους εργαζομένους και τους συνεργάτες των επιχειρήσεων της Starttech Ventures με σκοπό να τους φέρουμε σε επαφή με την αυθεντική πολιτική και την έκφρασή της στην αναπτυξιακή στρατηγική. Ο Μιχάλης σχεδίασε ένα υψηλοτάτου επιπέδου πρόγραμμα οχτώ διαλέξεων με τον εξής εμπνευσμένο τίτλο:

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ – Η ΝΕΑ ΣΥΜΜΑΧΙΑ

Νέα Πολιτική Εθνική Αναπτυξιακή Παιδεία

Η πρώτη διάλεξη έγινε το απόγευμα της Τρίτης 3 Οκτωβρίου. Το κοινό ενθουσιάστηκε. Συνεχίζαμε την πρώτη Τρίτη κάθε μήνα, με τελευταία την Τρίτη 12 Μαρτίου όπου παρουσιάστηκε η ανανεωμένη "Αγροφιλία", ένα από τα σημαντικότερα έργα του Χαραλαμπίδη. Ο απρόσμενος αποχωρισμός δεν μας άφησε να κάνουμε τις δυο τελευταίες διαλέξεις, για το συμβολικό κεφάλαιο και την παραγωγική μνήμη, τις οποίες όμως θα ολοκληρώσουμε μελετώντας το έργο του.

Λίγο πριν τη διάλεξη του Φεβρουαρίου 2024, ρώτησα τον Μιχάλη σχετικά με τη φράση που συνήθιζε να λέει "πρέπει να μου ζητήσετε συγγνώμη". Προσπάθησα να του πω ότι, ιδιαίτερα τα νέα παιδιά, μπορεί να δυσκολευτούν να καταλάβουν τι εννοεί. Χαμογέλασε. Μου είπε πως αυτός τους έχει συγχωρήσει όλους. "Δημήτρη, την ψυχή μου την έχω σώσει", συνέχισε. "Από τον εαυτό του πρέπει καθένας να ζητήσει συγγνώμη". Ο δάσκαλος είχε δίκιο. Του χρωστάμε μια μεγάλη και ειλικρινή συγγνώμη. Να τη ζητήσουμε σήμερα, πριν κοιμηθούμε. Η ψυχή του είναι ευγενική, θα χαρεί και θα μας συγχωρήσει. Αρκεί όμως να κάνουμε ένα πράγμα: Να αρχίσουμε να διαβάζουμε. Τόσο τα βιβλία του όσο και άλλα. "Εν αρχή ην ο λόγος".

Ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης έζησε δέκα ζωές σε μια, στην κυριολεξία. Τα πεδία δραστηριοποίησής του πολλά και σε όλα κατάφερε να πρωτοπορήσει. Εκεί όμως που η συνεισφορά του ήταν ανυπέρβλητη είναι η οικονομία και η ανάπτυξη. Ο ιστορικός του μέλλοντος θα του δώσει τα εύσημα της πρωτοπορίας. Το συμβολικό κεφάλαιο, η παραγωγική μνήμη, η συνάντηση του παραδοσιακού με το σύγχρονο, οι αλυσίδες αξίας μικρών παραγωγών, η περιφερειακή διάσταση της οικονομίας με την ανάδειξη του τοπικού - μη αντιγράψιμου - ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, οι γρήγοροι κύκλοι παραγωγείς, τα παγκόσμια δίκτυα διανομής, η άμεση απόκριση στις ανάγκες της αγοράς. Η σκέψη του Χαραλαμπίδη τα συγκέντρωσε όλα σε ένα ενιαίο αφήγημα, όπως πολύ όμορφα δίνεται από το κορυφαίο βιβλίο του "Νέα Αναπτυξιακή Παιδεία".

Εναπόκειται σε εμάς πως θα δράσουμε. Αν θα δράσουμε. Αν θα θελήσουμε να κάνουμε τη δύσκολη μα όμορφη διαδρομή που τρέπει τους ψηφοφόρους σε πολίτες και τους εργαζόμενους σε δημιουργούς. Ο Μιχάλης μας έχει δείξει τον δρόμο, εμείς πρέπει να κινητοποιηθούμε και να αναλάβουμε την ευθύνη της ζωής μας.

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως και στη διάρκεια της λεγόμενης μεταπολίτευσης η χώρα εξακολουθεί να διοικείται από μια ξενοκίνητη οικονομική ολιγαρχία η οποία όχι σπάνια έχει μέχρι και εγκληματικά χαρακτηριστικά. Κάνουν 'επιχειρήσεις' πολύ χαμηλής ανταγωνιστικότητας οι οποίες πλουτίζουν μέσα από την προνομιακή εμπορική σχέση που αναπτύσσουν με το κράτος. Για την κάστα αυτή ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνος, καθώς ζητούσε από τους Έλληνες να σκεφτούν και να ανακτήσουν την αυτοπεποίθησή τους. Για αυτό και βίωσε μια ιδιότυπη εξορία. Είχε εκδοθεί απαγορευτικό για τις απόψεις του. Η άρση του απαγορευτικού αυτού έγινε στις 27/3/2024. Τότε νόμισαν πως έπαψε πια να είναι επικίνδυνος. Μέχρι και η ηγετική ομάδα του ΚΚΚΑΣΟΡ εμφανίστηκε στην τελετή αποχαιρετισμού, ευελπιστώντας να πάρει λίγη από τη λάμψη της διαδρομής του Χαραλαμπίδη. Να το γνωρίζουν καλά όμως: Γελοιοποιούνται. Η μνήμη, η ιστορία είναι με τη μεριά του. Όχι με αυτή των 'μικρών ανθρώπων', όπως χαρακτηριστικά τους αποκαλούσε.

Εμείς, όσοι είχαμε την αγαθή τύχη να τον γνωρίσουμε, πρέπει να απαρνηθούμε τον όρο του 'Χαραλαμπιδικού'. Κανείς μας δεν τον δικαιούται, πολύ απλά διότι ο Μιχάλης στα τριάντα και πλέον χρόνια της εξορίας τους, ήταν μόνος. Απελπιστικά μόνος. Αυτό που οφείλουμε να κάνουμε για να τιμήσουμε την μνήμη του και, ας το πούμε ειλικρινά, να συγχωρήσουμε τους εαυτούς μας είναι πρώτα να διαβάσουμε και μετά να δράσουμε. Να φύγουμε από το επίπεδο του ψηφοφόρου και να γίνουμε πολίτες. Να γίνουμε μάστορες. Να κάνουμε πράξη την περιφερειακή ανάπτυξη, να ανακαλέσουμε την παραγωγική μνήμη, να αξιοποιήσουμε το συμβολικό κεφάλαιο.

Κάνοντάς τα όλα αυτά, θα τιμήσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον μεγάλο αυτόν διανοητή, τον υπέροχο άνθρωπο, τον αληθινό πολιτικό. Είμαι απόλυτα βέβαιος πως όσο περνά ο καιρός, ο δρόμος αυτός θα γίνει δημοφιλής για τη μεγάλη πλειοψηφία του ελληνικού λαού, ιδιαίτερα για τους νέους. Ενός λαού προδομένου και απογοητευμένου. Ενός λαού που σοφά επιλέγει τον ΄κανένα' - διότι, όπως σωστά έλεγε ο Χαραλαμπίδης, το κυρίαρχο μέγεθος της εποχής μας είναι ο 'κανένας'.

Τα εκατομμύρια του ελληνικού λαού που βγήκαν στους δρόμους στις 28/2/2025 έχουν μια βουβή απογοήτευση. Γνωρίζουν ότι κάτι πάει πολύ στραβά. Ξέρουν πως οι κάστες που πάρκαραν στο κράτος και απομυζούν τον δημόσιο πλούτο για δεκαετίες έχουν φτάσει στα αδιέξοδά τους. Εναγωνίως ο ελληνικός λαός αναζητά μια διαφυγή από τη βαρβαρότητα που βιώνει. Η μοναδική βιώσιμη έξοδος είναι ο όμορφος δρόμος της πολιτικής. Το σημείο εκκίνησης είναι η πολιτική σκέψη του Μιχάλη Χαραλαμπίδη. Το πλέον κατανοητό πεδίο της, αυτό που αποδεικνύει πως όχι, δεν είναι "όλοι ίδιοι", είναι η οικονομική και αναπτυξιακή του σκέψη. 

Η νέα γενιά είναι αυτή που θα κάνει πράξη της περιφεριακή επαναθεμελίωση του κράτους και την ανάκτηση του ελληνικού τρόπου, όπως οραματίστηκε ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης. Η ιστορία ήδη τον δικαιώνει και αυτό θα φανεί πολύ σύντομα σε όλους.

Έναν χρόνο μετά ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης είναι εδώ

Συμπληρώθηκε χθες ένας χρόνος που μας άφησε ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης.

Ο φίλος, ο δάσκαλος, το πρότυπο. Ο πατριώτης - διεθνιστής, ο διανοητής, ο συγγραφέας που έσωσε της τιμή της Πολιτικής στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης. Ο Πολιτικός με την αυθεντική έννοια του όρου.

Το κενό που άφησε ο Μιχάλης είναι δυσαναπλήρωτο και ο πόνος είναι βαρύς.

Όπως περνάει ο καιρός, μέσα στην θλίψη της μεγάλης αυτής απώλειας, αρχίζει να φαίνεται μια αχτίδα φωτός. Ο Χαραλαμπίδης είναι ακόμα εδώ. Υπάρχει μέσα από τα βιβλία του, τις ομιλίες του, την σκέψη που απλόχερα μοιράστηκε σε εκδηλώσεις σε όλη την Ελλάδα.

Έρχεται στην σκέψη μας μέσα από την σχεδόν καθημερινή επιβεβαίωσή του από ζητήματα όπως η στρατηγική σημασία του σιδηροδρόμου, την ανάγκη για μια δημοκρατική & πολυκεντρική Ανατολία ή ακόμα και το αδιέξοδο της υπαρκτής 'πολιτικής' ως επικοινωνία και ως μέθοδος διαφόρων καστών που επιθυμούν να 'παρκάρουν στο κράτος' και να πλουτίσουν εις βάρος των πολλών.

Ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης συνομιλούσε με την Ιστορία, οπότε Εκείνη φέρεται με ιδιαίτερη ευγένεια προς αυτόν.

Ο λόγος του Μιχάλη είναι περισσότερο επίκαιρος από ποτέ. Η πολιτική είναι όντως η ύψιστη των τεχνών. Δεν είναι θέμα χαρισματικής προσωπικότητας, δεν είναι θέμα 'επικοινωνίας', δεν είναι θέμα 'διαχείρισης της καθημερινότητας'. Αντίθετα είναι ζήτημα ανάλυσης, οράματος και προγραμματικού λόγου. Είναι ζήτημα σχεδίου. Είναι η πραγμάτωση της επιστήμης.

Είναι αυτό που εναγωνίως αναζητούν τα εκατομμύρια των συμπατριωτών μας που για την ώρα - πολύ σοφά - επιλέγουν τον 'κανένα'.

Χαίρε δάσκαλε. Ως τη νίκη, πάντοτε.

___

Ως τη Νίκη, Πάντοτε, Μιχάλη Χαραλαμπίδη

Άρση απαγορευτικού

Αποχαιρετώντας έναν μεγάλο Πολιτικό, σπουδαίο Διανοούμενο και μοναδικό Άνθρωπο

Nα πάμε στην Αγορά, όχι στο Forum

Η χρήση της ελληνικής γλώσσας σε κείμενα και θεσμούς εντός Ελλάδας αποτελεί όχι μόνο πολιτιστική υποχρέωση αλλά και ένδειξη αυτογνωσίας και σεβασμού στην ιστορική μας κληρονομιά. Ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης, οραματιστής διανοητής που έφυγε από τη ζωή τον Μάρτιο του 2024, είχε επισημάνει με ιδιαίτερη έμφαση την αναγκαιότητα να αποφεύγεται η χρήση του όρου "Forum" και να προτιμάται η λέξη "Αγορά". Αυτή η θέση του είναι σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ, καθώς καλούμαστε να αναδείξουμε την πλούσια γλωσσική μας κληρονομιά απέναντι στον συχνά άκριτο γλωσσικό δανεισμό.

Η λέξη "Αγορά" δεν είναι απλώς ένας ελληνικός όρος. Είναι μια λέξη με βαθιά ιστορική και πολιτιστική ρίζα, η οποία κυριαρχούσε στον δημόσιο βίο της αρχαίας Ελλάδας. Η Αγορά, ως χώρος συνάθροισης, διαλόγου και λήψης αποφάσεων, αποτέλεσε το πρότυπο για τον δημόσιο διάλογο και τη συμμετοχική δημοκρατία. Αντίθετα, το "Forum", που προέρχεται από τη λατινική γλώσσα, είναι ένα αντιδάνειο εμπνευσμένο από την ελληνική Αγορά. Όταν λοιπόν έχουμε την αυθεντική έννοια που πηγάζει από τη δική μας ιστορία, γιατί να επιλέγουμε το αντίγραφο;

Ο Χαραλαμπίδης τόνιζε ότι η εμμονή στη χρήση ξενικών όρων, όπως το "Forum", δείχνει έναν γλωσσικό επαρχιωτισμό και μια περιφρόνηση για τη δυναμική της ελληνικής γλώσσας. Η ελληνική είναι μια γλώσσα με παγκόσμια επιρροή, καθώς συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της επιστημονικής ορολογίας και του δυτικού πολιτισμού. Η αποδοχή του όρου "Forum" αντί για "Αγορά" στους ελληνικούς θεσμούς μειώνει τη βαρύτητα της δικής μας πολιτιστικής ταυτότητας και δείχνει αδυναμία να υποστηρίξουμε τη μοναδικότητά μας.

Επιπλέον, η λέξη "Αγορά" φέρει ένα νοηματικό φορτίο που ξεπερνά τη σημασία ενός απλού χώρου συνάθροισης. Η Αγορά ήταν χώρος οικονομικής δραστηριότητας, κοινωνικής ζύμωσης, πολιτικής έκφρασης και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Είναι μια λέξη που μπορεί να περιγράψει απόλυτα τις σύγχρονες ανάγκες για διάλογο και συνεργασία στους ελληνικούς και διεθνείς θεσμούς. Αντίθετα, το "Forum" χρησιμοποιείται συχνά χωρίς την ιστορική του σύνδεση, υποβαθμίζοντας την πολιτιστική σημασία που προσδίδουν οι ελληνικές ρίζες.

Η θέση του Μιχάλη Χαραλαμπίδη προσφέρει ένα καίριο μήνυμα για την ανάγκη αναβίωσης της ελληνικής γλώσσας ως στοιχείου εθνικής ταυτότητας. Η Αγορά, ως έννοια και λέξη, είναι παγκόσμια αναγνωρίσιμη, έχει ουσία και βαρύτητα και συνδέει το παρελθόν με το μέλλον. Η χρήση της στις ελληνικές πρωτοβουλίες και θεσμούς δεν είναι απλώς μια επιλογή, αλλά μια δήλωση πολιτιστικής αυτοπεποίθησης.

Σε μια εποχή όπου οι διεθνείς όροι συχνά κατακλύζουν τη γλώσσα μας, η χρήση της λέξης "Αγορά" αποτελεί έναν τρόπο να αναδείξουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά και να υπενθυμίσουμε την ιστορική μας συνεισφορά στη διαμόρφωση του παγκόσμιου πολιτισμού. Ας ακολουθήσουμε το παράδειγμα του Μιχάλη Χαραλαμπίδη και ας επαναφέρουμε την Αγορά στο κέντρο του ελληνικού διαλόγου.

Σημείωση: Αυτό το άρθρο περιλαμβάνει περιεχόμενο που παρήχθη από το ChatGPT.

Ως τη Νίκη, Πάντοτε, Μιχάλη Χαραλαμπίδη

Αγαπημένε Δάσκαλε Μιχάλη Χαραλαμπίδη,

Ήταν Ιούνιος του 1996, διάβαζα μαθηματικά για τις πανελλήνιες εξετάσεις της επόμενης μέρας. Στιγμή ιερή. Περιέργως όμως η μητέρα μου, καθηγήτρια, με διακόπτει. "Έλα τώρα να δεις στην τηλεόραση μου λέει", μιλάει ένας πολύ αξιόλογος άνθρωπος. Η ιστορική σου ομιλία στο 4ο συνέδριο του ΠΑΣΟΚ είχε μόλις ξεκινήσει και την είδα ολόκληρη. Έτσι σε γνώρισα, εντυπωσιασμένος από το 1ο δευτερόλεπτο.

Ήσουν διαφορετικός. Δεν μιλούσες για αυτά που μιλούσαν οι άλλοι. Αναφερόσουν στην πατρίδα μιλώντας για τα όνειρα σε ενεστώτα χρόνο. Τίποτα δεν μπορεί να ενθουσιάσει περισσότερο ένα νέο παιδί.

Τα χρόνια πέρασαν. Από τον Οκτώβρη εκείνης της χρονιάς ήμουν στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Άκουγα πολλά για σένα, για αυτήν την διαφορετική προοπτική που προτείνει ένα "λαμπρό μυαλό". Ήρθε το 2000, σε άκουσα να μιλάς στο κέντρο του Ηρακλείου, ήμουν με τον συναθλητή σου Νεκτάριου Μουμουτζή. Σε ακούσαμε να μιλάς για τους σιδηροδρόμους, που η Ελλάδα πρέπει να αναπτύξει για να είναι σύγχρονο κράτος και που πρέπει να συνδέουν τα δέκα διεθνή λιμάνια που οφείλουμε να δημιουργήσουμε, ξεκινώντας από τη νότια Κρήτη. Κανείς δεν είχε ξαναμιλήσει για αυτά. 

Σε καλέσαμε στο Πανεπιστήμιο και μας τίμησες ερχόμενος. Είπες για τη συνάντηση του παραδοσιακού με το σύγχρονο. Για τη σύνδεση της εκπαίδευσης με τα τοπικά οικονομικά πλεονεκτήματα. Για την επιστροφή του Τόπου και για το Συμβολικό Κεφάλαιο, το πεδίο που καθορίζει την οικονομία του 21ου αιώνα και που η Ελλάδα είναι υπερδύναμη. Σε ακούγαμε με προσοχή.

Παράλληλα υποστηρίξαμε το εγχείρημα της Δημοκρατικής Περιφερειακής Ένωσης, μιας κίνησης πολύ μπροστά από την εποχή της. Είχες τεράστιο δίκιο να λες πως το 0.4% ήταν μια μεγάλη ηθική νίκη καθότι η ολοκληρωτικού τύπου αντιμετώπιση από το σύστημα ξεπερνούσε την πιο νοσηρή φαντασία. Η ιδιότυπη εξορία σου από την ενημερωτική σφαίρα, στην οποία σε καταδίκασαν Σημίτης, Τσουκάτος και τα συμφέροντα που εκπροσωπούσαν διήρκεσε μέχρι και σήμερα.

Η προσπάθεια στις Ευρωεκλογές ήταν τίμια και ειλικρινής. Το αποτέλεσμα βέβαια προδιαγεγραμμένο. Τότε ξεκίνησες έναν αγώνα που έδειξε πως είσαι άνθρωπος υψηλότερης ποιότητας. Άρχισες να γυρίζεις την Ελλάδα και να συνομιλείς. Να αναστήσεις τους ομίλους. Να κανείς την πολιτική με την αυθεντική έννοια του όρου και να την επανασυστήσεις στον τόπο που αυτή γεννήθηκε. Η προσπάθεια αυτή, που διήρκεσε είκοσι χρόνια, είναι μοναδική και θα μας εμπνέει σε όλη τη διάρκεια του βίου μας.

Συνδύασες την Ομιλία, τη δια ζώσης επικοινωνία απαλλαγμένη από ηλεκτρονικά ή άλλα φίλτρα, με την επιστροφή του Λόγου. Είναι μοναδική στα παγκόσμια χρονικά η περίπτωση ενός Πολιτικού που αποκλείστηκε από το καθεστώς και συνέγραψε σε σχετικά σύντομο χρόνο περισσότερα από δώδεκα βιβλία για να καταθέσει με σαφήνεια, εύρος, βάθος και παρρησία τις πολιτικές του θέσεις σε όλα τα ζητήματα που αφορούν τη δημόσια συζήτηση: Γεωπολιτική, διεθνείς σχέσεις και ανθρώπινα δικαιώματα, τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη, πολιτισμική και αγροδιατροφική οικονομία και πολλά άλλα. Παράλληλα, έκανες ένα ανεπανάληπτο εγκώμιο στην Πολιτική επαναδιατυπώνοντας και επαναφέροντας την ύψιστη των τεχνών, με τον αυθεντική, ελληνικό της τρόπο επιστημονικά και μεθοδολογικά. 

Ο γραπτός αυτός λόγος είναι ένα μεγάλο σου δώρο, τόσο στους σημερινούς Έλληνες όσο και στις επόμενες γενιές. Δεν μπορούμε να σε ευχαριστήσουμε επαρκώς. Η ιστορία σε έχει ήδη δικαιώσει και αυτή η δικαίωση θα φτάσει στα αυτιά κάθε Έλληνα και κάθε Ελληνίδας τα επόμενα χρόνια.

Στα τέλη της δεκαετίας του '90 μας είπες "να γίνουμε όλοι μάστορες". Ακούσαμε τη συμβουλή σου και 25 χρόνια μετά αναγνωρίζουμε πως αυτή η προτροπή άλλαξε τη ζωή μας, μας βοήθησε να διατηρήσουμε την οικονομική μας ανεξαρτησία, την ελευθερία του λόγου μας και μας έδωσε τη δυνατότητα να είμαστε χρήσιμοι για τους ανθρώπους που αγαπάμε και για την κοινωνία συνολικά. Ήταν η πιο εμπνευσμένη προτροπή που θα μπορούσε να δώσει κανείς, ειπωμένη μάλιστα την στιγμή εκείνη που η κάστα στην κατοχή της οποίας ήταν το κράτος μας καλούσε να τζογάρουμε στο χρηματιστήριο.

Οι νέοι επιχειρηματίες και οι νεοφυείς επιχειρήσεις σε τίμησαν καλώντας σε διαδοχικά σε συνέδριά τους, σε Ελλάδα και Ευρώπη το 2009, 2010, 2011 και 2012. Ανταπέδωσες την  τιμή ερχόμενος να μας μιλήσεις και απολαύσαμε κάθε στιγμή μάθησης μαζί σου. Μας έδειξες πως μπορούμε να έχουμε τη δική μας αυτόχθονη επιχειρηματική στρατηγική, να σεβόμαστε τους πάντες αλλά να έχουμε αυτοπεποίθηση. Να μην παγκοσμιοποιούμαστε αλλά να παγκοσμιοποιούμε. Η συνεισφορά σου στην άνθιση του νέου ελληνικού επιχειρείν ήταν καθοριστική και έχει ήδη αναγνωριστεί.

Πέρσι με κάλεσες για να κάνουμε μια σειρά οχτώ διαλέξεων πάνω σε όλο το φάσμα των ζητημάτων που έχεις αναπτύξει. Ήθελες η σκέψη και οι ιδέες σου να έρθουν σε όσμωση με τη νεολαία, με τους ανθρώπους που αναπτύσσουν νέες τεχνολογίες για τη διεθνή αγορά με πολύ μεγάλη επιτυχία. Να δώσεις το θεωρητικό και οραματικό πλαίσιο τόσο για αυτά που κάνουμε ήδη όσο και για εκείνα που θα κάνουμε στο μέλλον. 

Η μοίρα θέλησε, Δάσκαλε, να κάνουμε τις έξι από τις οχτώ διαλέξεις που προγραμματίζαμε. Η υποδοχή των ιδεών σου, δεδομένης της πειραματικής φύσης του εγχειρήματος ήταν εντυπωσιακή. Σχηματίστηκε μια συμπαγής ομάδα που ανέμενε την πρώτη Τρίτη κάθε μήνα να συνομιλήσει μαζί σου. Η επόμενη θα ήταν η Τρίτη 2 Απριλίου και θα κλείναμε την Τρίτη 14 Μαΐου. Η ζωή όμως είχε άλλα σχέδια. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν είμαστε αποφασισμένοι να συνεχίσουμε. Θα μελετήσουμε το έργο σου, θα το εμπεδώσουμε και θα μας εμπνέει τις δεκαετίες που έρχονται, τόσο στο επιχειρείν και στη δημιουργία όσο και στην πολιτική ζωή μας.

Μιχάλη, είσαι ένας Γίγαντας του Ποντιακού Ελληνισμού. Ένας Τιτάνας του Πόντου. Από την Τετάρτη το βράδυ, οι Κομνηνοί και οι Υψηλάντηδες έχουν πλαισιωθεί με έναν ισάξιο τους. Ήσουν όμως πολύ περισσότερα από αυτό. Ήσουν η καθαρή σκέψη για την Ελλάδα και για όλη την Ευρώπη. Ενσάρκωνες την επιστροφή του Λόγου, την προσπάθεια του ανθρώπου να γίνει Άνθρωπος και να οικοδομήσει έναν καλύτερο κόσμο.

Ξέρω πως ίσως θυμώσεις με την παρατήρηση αυτή, πρέπει όμως να την κάνω. Είδα σήμερα εδώ στο Α΄Νεκροταφείο Αθηνών πολλούς από τους ανθρώπους για τους οποίους μιλάς στα βιβλία σου περί της κρίσης της πολιτικής στην Ελλάδα. Απ' όσο ξέρω, δεν πρόλαβαν να σου ζητήσουν συγγνώμη όσο ήσουν στη ζωή και, φαντάζομαι, για αυτό είναι εδώ σήμερα, για να σου τη ζητήσουν έστω και τώρα.

Όταν ενημέρωσα τους συναδέλφους για την απώλεια σου, ένας εκ των νεότερων με ρώτησε "έχει παιδιά ο Μιχάλης;". Κοντοστάθηκα για μια στιγμή και απάντησα "ναι, έχει, είναι μάλιστα χιλιάδες". Όλοι εμείς μεγάλε Δάσκαλε, θα φροντίσουμε η ανεπανάληπτη και ανεκτίμητη κληρονομιά σου να φτάσει σε κάθε Έλληνα και κάθε Ελληνίδα. Η πολιτική να ξαναγίνει Πολιτική στον Τόπο που τη γέννησε. Να έχουμε ξανά Πόλεις και Πολιτισμό. Να ξαναγίνουμε όλοι Πολίτες, Όλα αυτά θα τα κάνουμε χάρη σε σένα.

Χαίρε, αγαπημένε Δάσκαλε Μιχάλη Χαραλαμπίδη. 

Ως τη Νίκη, Πάντοτε. 

Οκτώβριος 2023, Διάλεξη Μιχάλη Χαραλαμπίδη στην Starttech Ventures