Είναι η "επιμέλεια εαυτού" σημάδι πολιτικής παρακμής;

Όλα ξεκίνησαν στη Βιέννη, τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα. Ένας γιατρός, ο Sigmund Freud έθεσε τα θεμέλια της ψυχολογίας - ίσως και της ψυχιατρικής, επ' αυτού ας μιλήσει κάποιος ειδικός - ως μιας επιστήμης που σκοπό έχει να 'θεραπεύσει' τον άνθρωπο από τα άγχη που τον βασανίζουν. Ή ίσως, πιο απλά, να κάνει τη ζωή λιγότερο αφόρητη.

Η Αυστρία εκείνη της εποχή και ειδικά η Βιέννη ήταν κάτι σαν το 'κέντρο του κόσμου'. Είχε τους καλύτερους καλλιτέχνες, τους καλύτερους γιατρούς και άλλους επιστήμονες και τους καλύτερους μηχανικούς που μπορούσε να βρει κανείς στον κόσμο. Παρόλα αυτά, ήταν σε παρακμή, άσχετα αν σχεδόν κανείς δεν το συνειδητοποιούσε. Σε λίγα χρόνια η άλλοτε κραταιά Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία θα έμπαινε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ως υπερδύναμη και θα έβγαινε απ΄αυτόν ως ένα, αξιοπρεπές μεν - μικρό και περιφερειακό δε - κράτος της Ευρώπης.

Στη συνέχεια πολλοί έχτισαν πάνω στο παράδειγμα του Freud. Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα συγγραφείς όπως ο Viktor Frankl, Irvin Yalom, Eckhart Tolle,  Jordan Peterson, Jonathan Haidt και πολλοί άλλοι απέκτησαν παγκόσμια φήμη, έγιναν πλούσιοι και περιζήτητοι, μιλώντας βασικά για το εξής απλό: Πως μπορούμε να 'τα βρούμε με τον εαυτό μας'.

Τατόχρονα εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι ανά την υφήλιο επισκέπτονται σε τακτική βάση ψυχοθεραπευτές, ψυχολόγους και διάφορες άλλες ειδικότητες (όχι σπάνια, δυστυχώς, στα όρια του κομπογιαννιτισμού) ώστε να 'θεραπευτούν', υπό την έννοια της απαλλαγής από άγχη, σκέψεις και συμπεριφορές που καθιστούν τη ζωή τους σχεδόν ανυπόφορη.

Είναι χρήσιμο να κοιτάξουμε την Αρχαία Ελλάδα, όπου ξεκίνησαν οι σχετικές επιστήμες και συνολικά η φιλοσοφία. Τον 5ο αιώνα π.Χ. η Ελλάδα άκμαζε. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία ζούσε τις καλύτερες μέρες της, όπως φυσικά και η Σπάρτη. Δεκάδες πόλεις-κράτη ευημερούσαν και οι αποικίες τους στην Ιωνία και σε όλη τη Μεσόγειο ζούσαν στιγμές δόξας. Μετά βέβαια προέκυψε η εμφύλια διαμάχη. Αθήνα και Σπάρτη επί της ουσίας αλληλοκαταστράφηκαν και όλες οι πόλεις - δορυφόροι τις ακολούθησαν σε αυτήν την πολυετή σύγκρουση, με ολέθριες συνέπειες. 

Τότε ήταν που εμφανίστηκε ο Σωκράτης, ο σημαντικότερος μαθητής του ο Πλάτων και, τέλος, ο σημαντικότερος μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης. Αυτή η διάσημη τριάδα θεμελίωσε τη φιλοσοφία όπως την γνωρίζουμε σήμερα και, σε τεράστιο βαθμό, έχει καθορίσει αυτό που ονομάζουμε 'Δύση' στην εποχή μας αφού τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Δυτική Ευρώπη έχουν χτίσει τις σύγχρονες κοινωνίες τους πάνω στα διδάγματα αυτών των μεγάλων φιλοσόφων.

Αυτό που αγνοούν οι περισσότεροι είναι ότι, τελικά, δεν ήταν αυτές οι πιο δημοφιλείς φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας. Εκείνοι που τελικά επικράτησαν, σε αριθμό ακόλουθων και σε επιρροή, ήταν οι Στωϊκοί και οι Επικούρειοι. Οι δυο αυτές σχολές δεν μιλούσαν για πολιτείες και πολιτεύματα όπως η 'δυναμική τριάδα' που ανέφερα παραπάνω. Αντίθετα, επί παραδείγματι, προβληματίζονταν για τον φόβο του θανάτου και πρότειναν συγκεκριμένες τεχνικές για να τον ξεπεράσουμε. Έκαναν αυτό που σήμερα θα λέγαμε 'επιμέλεια εαυτού'.

Η επιρροή των Επικούρειων και των Στωικών ακόμα και σήμερα παραμένει τεράστια. Ο Irvin Yalom, μάλλον ο κορυφαίος ψυχίατρος - ψυχοθεραπευτής της εποχής μας, το λέει συνεχώς ότι κατά βάση απλώς επαναφέρει τον Επίκουρο και προσαρμόζει την σκέψη του στις ανάγκες της εποχής μας. Ο εξαίρετος Eckhart Tolle σίγουρα λέει πράγματα που λίγο πολύ είχαν πει ο Επίκτητος και ο Σενέκας και, λίγο πολύ, η αιχμή της διανόησης σήμερα, εν έτει 2023, κατά βάση επαναφέρει τους Στωϊκούς και τους Επικούρειους στο επίκεντρο.

"Γιατί αυτό είναι πρόβλημα;", δίκαια θα αναρωτηθεί κανείς. Εξάλλου οι υποφαινόμενος δεν χάνει ευκαιρία να δηλώνει τον θαυμασμό του στον Επίκουρο. Το πρόβλημα ξεκινά να γίνεται σαφές όταν αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε την καμπή της ιστορίας που γέννησε αυτά τα φιλοσοφικά ρεύματα. Την εποχή του Επίκουρου - αλλά και των πρώτων Στωικών όπως ο Ζήνων - η Αθήνα είχε παρακμάσει. Δεν ήταν πια η κραταιά δημοκρατία που καθόριζε τις εξελίξεις του κόσμου της εποχής αλλά ένα μάλλον θλιβερό μακεδονικό προτεκτοράτο.

Μας θυμίζει κάτι αυτό; Νομίζω πως δύσκολα μπορεί κάποιος να μην δει τις αναλογίες με την Αυστροουγγαρία στην οποία ο Freud θεμελίωσε τη σύγχρονη ψυχολογία.

Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα: Η τεράστια αυτή τάση που παρατηρούμε ανάμεσα στους συμπολίτες μας περί της 'επιμέλειας εαυτού', την στιγμή που εμφανίζονται να αδιαφορούν πλήρως για τα τεκταινόμενα στη δημόσια σφαίρα, ως αν αυτά να μην τους αφορούν, είναι άραγε ένα σημάδι παρακμής της κοινωνίας μας; Αναγνωρίζουμε συλλογικά την πολιτική μας αδυναμία και για να το διαχειριστούμε κοιτάζουμε 'εντός';Έχει δηλαδή ξεκινήσει η πτώση, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για να την αναστρέψουμε και μας απασχολεί - απλώς - πως θα μειώσουμε το εσωτερικό τίμημα αυτής της πτώσης;

Ή μήπως η αλήθεια είναι ακριβώς η αντίστροφη, δηλαδή η επίτευξη των τεχνικών, οικονομικών και άλλων στόχων κάνει τους ανθρώπους να αντιλαμβάνονται πως όλα 'αυτά' είναι κενά περιεχομένου εάν παράλληλα δεν συνοδεύονται από κάποια 'επιμέλεια εαυτού';

Ας ελπίσουμε το 2023 να μας φέρει πιο κοντά στην απάντηση του θεμελιώδους αυτού ερωτήματος. Η προσωπική μου γνώμη είναι σαφής: Ζούμε μόνο μια φορά, οπότε δεν έχουμε δικαίωμα να αδιαφορήσουμε για τα 'εσωτερικά' μας. Η επιμέλεια εαυτού είναι αναγκαιότητα. Παράλληλα όμως πρέπει να είμαστε έτοιμοι να πληρώσουμε το τίμημα που συνεπάγεται η δραστηριοποίηση στη δημόσια σφαίρα καθώς, αν δεν το κάνουμε εμείς, το κάνουν αυτοί που δεν πρέπει. 

Η τελευταία και σημαντικότερη συνεισφορά του Διονύση Σιμόπουλου

Ήμουν στις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου όταν μαζί με χιλιάδες άλλα παιδιά και μεγάλους έβλεπα τακτικά ένα υπέροχο τηλεπαιχνίδι στην ΕΡΤ: Κόκκινοι γίγαντες - Άσπροι νάνοι. Το παιδικό μυαλό μου ενθουσιάστηκε, η φαντασία μου γέμισε γαλαξίες, κβάζαρ, αστέρες νετρονίων, σούπερ-νόβα και φυσικά κόκκινους γίγαντες και άσπρους νάνους. Ναι, είχε καθοριστική σημασία που από τόσο νωρίς μας έγινε σαφές ότι οι απαντήσεις για τα υπαρξιακά μας ερωτήματα βρίσκονται στην επιστήμη και όχι στα παραμύθια, είτε φολκλορικά ή θεολογικά.

Αυτή υπήρξε μια από τις πολλές δράσεις του Διονύση Σιμόπουλου, ενός σπουδαίου επιστήμονα που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας. Πολλά έχουν γραφτεί για εκείνον και το πολυσχιδές έργο του στο Πλανητάριο και αλλού. Δεν σκοπεύω να επαναλάβω ούτε να αναμασήσω όλη αυτήν την πληροφορία, η οποία τον τιμά όπως του αρμόζει.

Θέλω να σταθώ σε κάτι που μου κέντρισε το ενδιαφέρον σε κάποιες από τις τελευταίες συνεντεύξεις του, όταν μιλούσε για την ασθένειά του και το γεγονός ότι οι εξελίξεις στην ιατρική επιστήμη του επέτρεπαν να είναι ακόμα μαζί μας ενώ οι αρχικές προγνώσεις του έδιναν πολύ λιγότερο προσδόκιμο (επέτυχε τελικά πολυετή επιβίωση, έναντι αρχικής ολιγόμηνης πρόγνωσης).

Είπε λοιπόν με θάρρος ο Σιμόπουλος: "Είμαι επικούρειος, δεν φοβάμαι τον θάνατο.".

Αυτή η δήλωση, προερχόμενη από έναν κορυφαίο επιστήμονα των ημερών μας και αναφερόμενη στα λόγια του κατά πολλούς κορυφαίου φιλοσόφου της αρχαιότητας (όσο και αν το κατεστημένο προσπαθεί να τον παρουσιάσει ως 'δεύτερης γραμμής', η σχολή του Επίκουρου υπήρξε μάλλον η σπουδαιότερη της ελληνιστικής περιόδου), έχει πραγματικά τεράστια σημασία.

Τολμώ να πω ότι ο Σιμόπουλος με τη δήλωση αυτή έκανε, στη δύση της ζωής του, τη σημαντικότερη συνεισφορά του στον άνθρωπο. Γιατί; Γιατί μας θύμησε που μπορούμε να βρούμε το 'φάρμακο' για την πιο φοβερή ασθένεια, εκείνη του φόβου του θανάτου!

Είχε πει ο Επίκουρος:

Ο θάνατος ουδέν προς ημάς· το γαρ διαλυθέν αναισθητεί· το δ’ αναισθητούν ουδέν προς ημάς.

Δηλαδή:

Ο θάνατος δεν είναι τίποτε για μας, γιατί αυτό που αποσυντίθεται δεν έχει αισθήσεις και ό,τι είναι χωρίς αισθήσεις δεν είναι τίποτε για μας.

Η φράση αυτή, η σημαντικότερη ίσως της τετραφαρμάκου, είναι η πεμπτουσία της επικούρειας φιλοσοφίας. Όχι, δεν πρέπει να φοβάται κανείς τον θάνατο. Τίποτα τρομερό δεν υπάρχει σ' αυτόν, επί της ουσίας δεν υπάρχει. Επιστρέφουμε στην ανυπαρξία, στην οποία βρισκόμασταν για δισεκατομμύρια χρόνια πριν τη γέννησή μας.

Ο Επίκουρος, ο πρωτοπόρος και κορυφαίος φιλόσοφος του υλισμού, εδώ και εικοσιτρείς αιώνες μας δείνει τον δρόμο προς τη γαλήνη, την αταραξία. Μας μαθαίνει πως να ξεπεράσουμε τους μεγαλύτερους φόβους μας και πως να ζήσουμε με νόημα. Χρωστάμε όλοι ένα ολόψυχο, μεγάλο ευχαριστώ στον Διονύση Σιμόπουλο που μας το υπενθύμισε!

Επίκουρος και πνευμονογαστρικό νεύρο

Μια από τις ρήσεις που αποδίδονται στον Επίκουρο η οποία εξακολουθεί να προκαλεί θύελλα αντιδράσεων περίπου 2.300 χρόνια μετά τον θάνατο του κορυφαίου φιλοσόφου είναι η εξής: 

ἀρχὴ καὶ ῥίζα παντὸς ἀγαθοῦ ἡ τῆς γαστρὸς ἡδονή

Η φράση αυτή, που διασώθηκε από τον Αθήναιο στους Δειπνοσοφιστές (ο οποιος ήταν ορκισμένος εχθρός του Επικουρισμού), χρησιμοποιήθηκε για να χαρακτηρίσει τον Επίκουρο ως κοιλιόδουλο, έρμαιο των απολαύσεων, άνθρωπο χωρίς βαθύτερο περιεχόμενο και πνευματική υπόσταση.

Οι υπερασπιστές του Επίκουρου ανά τους αιώνες αναφέρουν, πολύ πειστικά κατά την γνώμη μου, πως πολύ απλά η γαλήνη, η αταραξία στην επικούρεια διάλεκτο, δεν μπορεί να επιτευχθεί εάν πρώτα δεν έχουν καλυφθεί οι ουσιώδεις σωματικές ανάγκες, όπως η πείνα και η δίψα, η προστασία από τα στοιχεία της φύσης και η ασφάλεια. 

Παρατίθενται μάλιστα δεκάδες σχετικές αναφορές λόγων του Επίκουρου που έλεγε πως αν έχει υγεία, ασφάλεια, ψωμί και νερό, είναι έτοιμος να παραβγεί με τον ίδιο τον Δία στην ευδαιμονία, ενώ σε άλλη περίπτωση έλεγε σε μαθητή του πως, αν του στείλει και λίγο τυρί (επιπλέον του ψωμιού και του νερού) θα μπορέσει να απολαύσει ένα πολυτελές γεύμα.

Παρότι το debate αυτό συνεχίζεται ανά τους αιώνες, νομίζω πως πια αποτελεί κοινό τόπο πως ο Επίκουρος με το ίδιο του το παράδειγμα δίδαξε το μέτρο και τον ρεαλισμό, όποτε η ηθική διάσταση του ζητήματος έχει, κατ’ εμέ, οριστικά λυθεί. 

Το θέμα γίνεται όμως πολύ πιο ενδιαφέρον αν κοιτάξουμε τις τελευταίες εξελίξεις στη σύνδεση του εντέρου με τον εγκέφαλο και συνολικά στη λειτουργία του πεπτικού μας συστήματος με την ψυχολογία. Παρότι οι σχετικές έρευνες βρίσκονται εν εξελίξει, όπως γλαφυρά προυσιάζει η Giulia Enders στο καταπληκτικό της βιβλίο «Η Κρυφή Γοητεία του Εντέρου», φαίνεται πως τα τεκταινόμενα στον πεπτικό μας σωλήνα επηρεάζουν κομβικότατα το πνεύμα μας, ίσως δε η λεωφόρος που συνδέει αυτούς τους δυο κόσμους να μην είναι άλλη από το πνευμονογαστρικό νεύρο.

Να λοιπόν που η σύγχρονη επιστήμη ακόμα μια φορά φαίνεται να δικαιώνει τον γιο του Νεοκλή και της Χαιρεστράτης. Ελάχιστοι είχαν αντιληφθεί το ήταν η «παρέγκλιση» των ατόμων μέχρι να έρθει η κβαντική φυσική και ενδεχομένως να τον δικαιώσει τον εικοστό αιώνα, όπως ήδη είχε κάνει η αστρονομία με την ταξινόμηση των γαλαξιών και πλήθος άλλων περιπτώσεων.

Όχι, σε καμία περίπτωση δεν θέλω να θεοποιήσω τον Επίκουρο - αυτό εξάλλου θα ήταν πράξη προδοσίας προς τη φιλοσοφία του. Θέλω όμως να ενώσω την φωνή μου με όλους αυτούς που ζητούν να ξαναδούμε πολύ προσεκτικά το έργο αυτού του κορυφαίου Έλληνα, το οποίο παραμένει εκπληκτικά επίκαιρο και που η σύγχρονη επιστήμη το επιβεβαιώνει διαρκώς. 

Ο Επίκουρος, ένας υλιστής, που όχι μόνο δεν πιστεύει στην αιώνια ζωή αλλά τη θεωρεί και ανούσια (ίσως και μια μορφή τιμωρίας!), μπορεί να μας βοηθήσει σήμερα να ανακαλύψουμε εκ νέου το νόημα που τόσο λείπει στη ζωή μας. 

Ίσως το πρώτο βήμα να είναι στην αναζήτηση και στην επίτευξη της «γαστρός ηδονής». Μια βαθιά αρμονία μεταξύ σώματος και πνεύματος. Αν το πετύχουμε αυτό, ίσως βρεθούμε ένα βήμα πιο κοντά στην ευδαιμονία.

Ένα νοητικό πείραμα περί ευτυχίας

Για πολλούς ανθρώπους η ευτυχία είναι το νόημα της ζωής. Σίγουρα, αν δεν είναι το βασικό της νόημα, είναι ένας καταλύτης ή ίσως ένας ακριβής δείκτης που μας δείχνει εάν ο βίος που διάγουμε ανταποκρίνεται στις αληθινές μας επιθυμίες. Σε κάθε περίπτωση, πάει καιρός που κάποιος συνάντησε άνθρωπο ο οποίος δεν ήθελε να αισθάνεται ευτυχής.

Παρότι είναι ίσως δύσκολο να ορίσουμε 'τι είναι η ευτυχία', μπορούμε σχετικά εύκολα να δώσουμε παραδείγματα καταστάσεων και συναισθημάτων που δεν είναι ευτυχία. Ο φόβος, ο άγχος, η αγωνία, η αβεβαιότητα, ο πόνος, η ματαίωση, η θλίψη, η αποτυχία, η στενοχώρια, η πείνα, η ασθένεια αποτελούν καλά παραδείγματα απουσίας ευτυχίας ή ακόμα και δυστυχίας.

Αν κάνει κάποιος μια επίσκεψη σε ένα κεντρικό βιβλιοπωλείο, είτε σε φυσικό χώρο ή ψηφιακό, θα βρει δεκάδες βιβλία που πραγματεύονται αυτό το ζήτημα: Του πως κανείς να είναι ευτυχισμένος. Ψυχολόγοι, φιλόσοφοι, οικονομολόγοι, γιατροί, γκουρού του μάνατζμεντ και των επιχειρήσεων, καλλιτέχνες, πολιτικοί, επιστήμονες, ένα τεράστιο φάσμα ειδικοτήτων γράφει περί της ευτυχίας. Για να γράφονται όμως τόσες χιλιάδες βιβλία για το ζήτημα κάθε χρόνο σε παγκόσμια κλίμακα, θα έλεγε κανείς πως μάλλον απέχουμε από την οριστική λύση του προβλήματος της ευτυχίας.

Γιατί συμβαίνει αυτό;

Σε μια προσπάθεια να προσεγγίσουμε μια πιθανή απάντηση, θα ήθελα να σας καλέσω σε ένα νοητικό πείραμα. Ανεξάρτητα των πιθανών θρησκευτικών ή φιλοσοφικών πεποιθήσεων και εμπειριών σας, ας κάνουμε την εξής υπόθεση:

• Δεν υπάρχει κανείς άλλος κόσμος πέρα από τον αισθητό. Είμαστε θνητοί, η ύπαρξή μας αρχίζει με τη σύλληψη και ολοκληρώνεται οριστικά και αμετάκλητα με τον θάνατό μας. Δεν πρόκειται να υπάρξουμε ποτέ ξανά στον αιώνα των άπαντα, μας προσμένει μόνο μια παντοτινή ανυπαρξία.
  
  
• Επίσης δεν υπάρχει ψυχή. Αυτό που ονομάζουμε 'ψυχή' δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση που έχει να κάνει με τις νοητικές και άλλες σωματικές λειτουργίες του οργανισμού μας. Ο οργανισμός μας δεν είναι τίποτα άλλο παρά 'υλικό' και 'λογισμικό' (κατά μερικούς, μόνο λογισμικό), που εκτελεί έναν συγκεκριμένο κύκλο. 
  
  
• Τέλος, δεν υπάρχει Θεός ή κάποια άλλη Ανώτερη Δύναμη, όπως την έχουν αντιληφθεί χιλιάδες διαφορετικές θρησκείες στην ανθρώπινη ιστορία.

Ξαναλέω, πρόκειται για ένα νοητικό πείραμα. Καταλαβαίνω πως σε πολλούς οι παραπάνω θέσεις είναι ιδιαίτερα ξένες, ίσως και ενοχλητικές. Αξίζει όμως να δοκιμάσουμε να κάνουμε αυτές τις υποθέσεις και να δούμε πως θα αισθανόμασταν εάν ήταν αληθινές.

Ισχυρίζομαι πως για να μπορέσει κάποιος να νιώσει ευτυχισμένος πρέπει να μπορέσει να το κάνει θεωρώντας πως ισχύουν οι παραπάνω προϋποθέσεις. Στο κάτω-κάτω, ακόμα κι αν δεν ισχύουν, ακόμα κι αν υπάρχει Θεός ή αν υφίσταται η έννοια της ψυχής, τα πράγματα θα είναι καλύτερα από τα οριζόμενα στο νοητικό αυτό πείραμα.

Μόνο λοιπόν εάν κανείς εμπεδώσει τη βεβαιότητα του επικείμενου θανάτου (δεν έχει σημασία αν έρχεται σε μια ώρα ή σε έναν αιώνα - έρχεται και είναι τελεσίδικος) και παρά ταύτη καταφέρει να νοηματοδοτήσει τον βίο του, τότε μόνο θα απαλλαχθεί από τον προαιώνιο φόβο του τέλους και θα καταφέρει να βιώσει την κατάσταση της ευτυχίας.

Πολλοί συγγραφείς ανά τους αιώνες λίγο πολύ υποστήριξαν πως ο άνθρωπος είναι κάτι σαν τρόφιμο αναμορφωτηρίου. Ότι χρειάζεται το φόβητρο της Θείας Δίκης για να μπορέσει να 'αυτοπεριοριστεί', να κρατηθεί δηλαδή στη 'νομιμότητα', προσμένοντας βεβαίως στην ανταμειβή της αιώνιας ζωής.

Είναι όμως αλήθεια τελικά; Για σκέψου, αγαπητέ αναγνώστη, η συνειδητοποίηση της απόλυτης ματαιότητας και της τόσο προσωρινής διάστασης της ύπαρξης, οδηγεί τελικά τον άνθρωπο προς το 'καλό' ή προς το 'κακό';

Ισχυρίζομαι πως η συνειδητοποίηση αυτή μας οδηγεί αποκλειστικά και μόνο προς το καλό. Όχι μόνο δεν καταρρέουμε από την επίγνωση της θνητότητας με τρόπο τελεσίδικο, αλλά αυτή ακριβώς η συνειδητοποίηση μας κάνει καλύτερους ανθρώπους. Ακούγεται λίγο ειρωνικό, δεν έχω ειλικρινά καμία τέτοια διάθεση, αλλά οι συνθήκες του παραπάνω νοητικού πειράματος μας κάνουν 'καλούς χριστιανούς'.

Τελικά το καλό έχει αξία από μόνο του. Αντίθετα η αξία του μειώνεται δραματικά, εκφυλίζεται θα έλεγε κανείς, εάν το πράττεις εν αναμονή κάποιας ανταμοιβής. Ο σχετικός θαυμασμός του Αρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος προς τον μελλοθάνατο Νίκο Μπελογιάννη είναι ιδιαίτερα διδακτικός.

Μια τελική παρατήρηση έχει να κάνει με τον πλούτο. Δισεκατομμύρια άνθρωποι αναλώνονται στο κυνήγι του πλούτου και εν τω μεταξύ οι ζωές τους περνούν χωρίς εκείνοι να το συνειδητοποιούν. Ο Επίκουρος έλεγε πως αν έχει ψωμί να φάει και νερό να πιει, αν είναι προστατευμένος από τις καιρικές συνθήκες και τα άγρια θηρία, τότε μπορεί να παραβγεί στην ευτυχία τον ίδιο τον Δία. Αξίζει πραγματικά να σκεφτούμε καλά τα λόγια του κορυφαίου φιλοσόφου του αρχαίου κόσμου. 

Προφανώς τα υλικά αγαθά χρειάζονται για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά, πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός κανείς όμως με τα άγχη και τις στενοχώριες που συχνά συνοδεύουν την προσπάθεια αυτή.

Μια δεύτερη ανάγνωση στον Έκτορα υπό το πρίσμα του Επίκουρου

Η μορφή του Έκτορα με έχει ενθουσιάσει από τα γυμνασιακά μου χρόνια καθώς πάντα μου φαινόταν η πιο ενδιαφέρουσα, η πιο διδακτική θα έλεγα στην Ιλιάδα, ίσως και σε όλη την ελληνική μυθολογία. Το 2016 έγραφα στο ιστολόγιο αυτό το άρθρο με τίτλο  Ἕκτωρ, Αἴας και Αἰνείας: Διδάγματα για τη σύγχρονη Ελλάδα, από το οποίο αντιγράφω τα εξής:

"Είναι ιδιαίτερα διδακτική η πορεία της μονομαχίας. Ο Έκτορας σταθμίζει τα δεδομένα. Έρχονται στο προσκήνιο η λογική και το συναίσθημα. Η απόφασή του είναι πάρα πολύ δύσκολη, μα είναι δεδομένη και οριστική. Θα μονομαχήσει, γνωρίζοντας πως θα ηττηθεί. Μετά κυριαρχεί το ένστικτο. Δειλιάζει, φοβάται. Τρέχει να σωθεί. Καταφέρνει όμως να συγκροτήσει τις σκέψεις του, να σταθεί στα πόδια του και να κάνει το καθήκον του. Το κάνει μάλιστα πάρα πολύ καλά. Μόνο εύκολος αντίπαλος δεν ήταν για τον Αχιλλέα! Προσεκτική ανάγνωση της ιστορίας οδηγεί στο ότι ο ημίθεος των Αχαιών είχε διπλή παρέμβαση υπέρ του από την Αθηνά ώστε τελικά να επικρατήσει. Στο τέλος, ξεψυχώντας ο Έκτορας προβλέπει το τέλος του Αχιλλέα."

Οι σκέψεις αυτές εξακολουθούν να με εκφράζουν. Είχα προσεγγίσει το θέμα από την σκοπιά του "χρέους", από την ανάγκη να πράξει ο άνθρωπος το "δέον γενέσθαι", ένας τρόπος σκέψης κατ' εξοχήν ελληνικός, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα - ή τέλος πάντως, μέχρι σχεδόν σήμερα, αφού πάει καιρός από τότε που ο μέγας Καζαντζάκης είπε "να αγαπάς την ευθύνη".

Νομίζω όμως πως τελικά υπάρχει κάτι πολύ πιο βαθύ.

Χθες το βράδυ όμως, περπατώντας σε μια συνοικία της Αθήνας μου δημιουργήθηκε η σκέψη πως ο τυφλός τραγουδιστής ο Χιώτης ίσως να ήθελε να πει και κάτι παραπάνω, ίσως να θέλησε να αγγίξει το θέμα αυτό που καθορίζει την ανθρώπινη ύπαρξη: Τον φόβο του θανάτου.

Γενιόμαστε μια φορά, ζούμε μια φορά, πεθαίνουμε μια φορά και αυτό είναι όλο. Η ορθολογική προσέγγιση θα ήταν να ζούμε την κάθε μέρα "σαν να ήταν η τελευταία" - τουλάχιστον σε κάποιες πτυχές της. Είχα ακούσει μια ομιλία του μεγάλου διανοητη Μιχάλη Χαραλαμπίδη πάνω στα ζητήματα της γαστρονομίας και την αρχιτεκτονικής (θέματα με τεράστιες πολιτικές διαστάσεις που η κακιστοκρατία των Αθηνών δεν αντιλαμβάνεται καθόλου), κι έλεγε πως οι αρχαίοι Έλληνες "έχτιζαν σπίτια σαν να μην επρόκειτο να πεθάνουν ποτέ και μαγείρευαν σαν να πρόκειται να πεθάνουν αύριο".

Μήπως όμως αυτή η ίδια η φράση εμπεριέχει την καρδιά του προβλήματος; Μήπως η φευγαλέα ελπίδα ότι "δεν θα πεθάνουμε ποτέ", που με το που γεννιέται ταυτόχρονα διαψεύδεται, στην πραγματικότητα επιδεινώνει ένα ήδη δύσκολο πρόβλημα;

Είναι βλέπετε αυτός ο φόβος ο βαθύς, αυτός ο πηγαίος τρόμος που σε κατακλύζει την στιγμή που σκέφτεσαι πως αργά ή γρήγορα θα έρθει η αιώνια ανυπαρξία, που δεν σε αφήνει να χαρείς το δώρο της ζωής. Τότε που θα κλείσεις τα μάτια και δεν πρόκειται να τα ανοίξεις ποτέ ξανά, στον αιώνα των άπαντα. Η αρχέγονη πηγή του φόβου, απ' όπου πηγάζουν όλοι οι μικροί και μεγάλοι φόβοι και φοβίες της καθημερινότητάς μας. 

Ο Επίκουρος περιγράφει υπέροχα τον ενοχλητικό συνδαιτυμόνα που κάθεται στο τραπέζι της ζωής, απολαμβάνει λαίμαργα τα εδέσματά της ξανά και ξανά, αρχίζει να φουσκώνει και να ταλαιπωρείται, κουράζεται και κουράζει. Άνθρωποι γύρω του έρχονται και φεύγουν και όμως αυτός εκεί, επιμένει να μην σηκώνεται και να στερεί τη θέση από κάποιον που θέλει να κάτσει ενώ ούτε να απολαύσει πια μπορεί και οι γύρω του τον βαριούνται. Τόσο θλιβερή και γελοία είναι η εικόνα του ανθρώπου που θέλει να ζήσει "για πάντα".

Πόσοι όμως μπορούμε να φτάσουμε στο πνευματικό μεγαλείο του Επίκουρο; Ο μέγιστος των φιλοσόφων έγραψε μια επιστολη λίγο πριν πεθάνει και ξεκινούσε λέγοντας "Αυτήν την ευτυχισμένη τελευταία μέρα της ζωής μου ...". Μπορεί να υπάρξει άραγε μεγαλύτερη ευτυχία; Ένα κύριο δίδαγμα της επικούρειας φιλοσοφίας είναι πως κανείς δεν μπορεί να είναι πραγματικά ευτυχισμένος εάν δεν ξεπεράσει τον φόβο του θανάτου.

Έτσι λοιπόν εχθές το βράδυ κάποια στιγμή μου φάνηκε σίγουρο: Ο χιώτης ραψωδός μιλούσε αλληγορικά. Ο Έκτορας είναι ο άνθρωπος και η αναπόφευκτη ήττα από τον ημίθεο Αχιλλέα, μια νομοτέλεια όσο κι αν ο Έκτορας προσπαθήσει - και προσπάθησε πολύ, δεν είναι τίποτα άλλο από τον βέβαιο θάνατο. Ο Έκτορας στην αρχή θέλει να τον αποφύγει με κάθε τρόπο. Δεν μπορεί όμως. Είναι αδύνατον να μην τη δώσει αυτήν τη μάχη. Μόλις κάνει το πρώτο βήμα προς την αντιπαράθεση, τον κυριεύει ο τρόmος και το βάζει στα πόδια. Είναι το συναίσθημα που έχουμε νιώσει όλοι όταν σκεφτόμαστε την στιγμή εκείνη από την οποία και μετά δεν θα υπάρχουμε: Το βάζουμε στα πόδια και απλώς σπρώχνουμε την σκέψη αυτή κάτω απ' το χαλάκι του μυαλού μας. 

Μετά από λίγο όμως (όχι και τόσο λίγο εδώ που τα λέμε - για αρκετή ώρα έτρεχε να ξεφύγει γύρω από τα τείχη της Τροίας), ο Έκτορας ανακτά τον αυτοέλεγχό του. Παίρνει απόφαση πως αφού το τέλος είναι δεδομένο, αυτό που αξίζει είναι η διαδικασία. Αποφασίζει να παλέψει με όλες του τις δυνάμεις, αδιαφορώντας για το τελικό αποτέλεσμα. Είναι αυτό που όλοι έχουμε κάνει: Το σωστό αναγνωρίζοντας τη ματαιότητά του. Είναι ο Νίκος Μπελογιάννης που εντυπωσίασε τον τότε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Σπυρίδωνα με την ηρεμία που περίμενε την εκτέλεση της ποινής του: «Έχω συγκλονιστεί από το ηθικό μεγαλείο του Μπελογιάννη. Το θεωρώ ανώτερο και από των πρώτων χριστιανών, γιατί ο Μπελογιάννης δεν πιστεύει ότι υπάρχει μέλλουσα ζωή».

Αυτό είναι τελικά το βήμα του ανθρώπου προς τη θεϊκότητα: Να κάνει το σωστό απλώς και μόνο επειδή είναι σωστό, δίχως να περιμένει να ανταμειφθεί για την καλοσύνη του με μια θέση στον παράδεισο. Δεν είναι εμπορική συναλλαγή η ευτυχία.

Ο Έκτορας το έκανε το βήμα προς τη θεϊκότητα, βίωσε την αληθινή ευτυχία, βρήκε το νόημα της ζωής μέσα στη ματαιότητά της. Πάλεψε τόσο καλά που ο ημίθεος αντίπαλός του χρειάστηκε δυο φορές την παρέμβαση της θεάς Αθηνάς ώστε στο τέλος μετά βίας να επικρατήσει. Ο Έκτορας δεν μπορούσε να ξεφύγει από την θνητότητά του, όπως δεν μπορεί κανένας μας. Κατάφερε όμως να βρει το δικό του νόημα για τη ζωή του, κάτι που είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για καθένα από εμάς, όπως πολύ όμορφα μας διδάσκει και ο Viktor Frankl στο "Man's Search for meaning".

Ίσως τελικά το ουσιωδέστερο των ερωτημάτων να είναι αυτό που πριν κάποια χρόνια επιτακτικά έθετε ένα graffiti σε δρόμο της Αθήνας: "Υπάρχει ζωή πριν τον θάνατο;".

Ένα συγκλονιστικό ερώτημα που καθένας μας είναι καταδικασμένος να το απαντήσει μόνος.