Σκέψεις περί προόδου

Ο κόσμος το 1977 ήταν πάρα πολύ διαφορετικός. Ο ψυχρός πόλεμος βρισκόταν στο απόγειο του με τη μία από τις δύο υπερδυνάμεις, τις ΗΠΑ, τραυματισμένη από την πολυετή εμπλοκή στο Βιετνάμ. Τίποτα δεν προμήνυε ότι σε λιγότερο από δεκαπέντε χρόνια η Σοβιετική Ένωση θα κατέρρεε, οδηγώντας σιγά σιγά στον κόσμο που γνωρίζουμε σήμερα. Η ΕΕ δεν υπήρχε - Ήταν ακόμα μια Οικονομική Κοινότητα εννέα κρατών της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης. Στη Νότια Ευρώπη, στην Ισπανία και στην Πορτογαλία, υπήρχαν ακόμα δικτατορίες ενώ το ανατολικό μπλοκ ήταν κατά κανόνα απροσπέλαστο. Στην Ελλάδα σιγά σιγά προχωρούσε η αποχουντοποίηση στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης.

Από την άλλη υπήρχε μια τεράστια αισιοδοξία για την δύναμη της επιστήμης. Πριν λίγα μόλις χρόνια ο άνθρωπος είχε πάει στο φεγγάρι. Μπορούσε κάποιος να πετάξει με Concord από Λονδίνο ή Παρίσι προς Νέα Υόρκη σε λιγότερο από 3.5 ώρες (!). Τα αντιβιοτικά θεωρούνταν πανίσχυρα και οι λοιμώξεις, πίστευαν ότι, ανήκαν πια στην ιστορία (...). Τότε έγινε η πρώτη εξωσωματική γονιμοποίηση και πολύπλοκες εγχειρήσεις όπως by-pass και μεταμόσχευση καρδιάς είχαν αρχίσει να γίνονται σχεδόν ρουτίνα.

Ειναι επίσης πολύ σημαντικό ότι ήδη πωλούνταν PC στην αγορά και ότι το internet έκανε τα πρώτα του βήματα. Το πρώτο email είχε σταλεί πριν έξι χρόνια και το πρώτο BBS, πρόδρομος του σημερινού web, θα λειτουργούσε έναν χρόνο αργότερα.

Επιπλέον δεν είχε γίνει ακόμα η πρώτη διάγνωση AIDS. Παρότι σε παγκόσμιο επίπεδο ο κόσμος ήταν πολύ πιο συντηρητικός από σήμερα, σίγουρα σε συγκεκριμένες κοινότητες της Βόρειας Αμερικής, της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης, ενδεχομένως και αλλού, μπορούσε να δει κανείς παραδείγματα πρωτοπορίας στα θέματα των ανθρωπίνων σχέσεων και της απελευθέρωσης.

Αυτή λοιπόν ήταν η εποχή που ήρθα στον κόσμο. Μια εποχή μεγάλης αισιοδοξίας για την δύναμη του ανθρώπου. Μια εποχή αυτοπεποίθησης. Ήταν νομίζω ακριβώς αυτό που ο Peter Thiel ονομάζει "Definite Optimism" στο βιβλίο του "Zero to One".

Σήμερα, σαράντα χρόνια μετά ο κόσμος είναι πάρα πολύ διαφορετικός. Τα πράγματα είναι αντικειμενικά πολύ καλύτερα. Οι άνθρωποι που διαβιώνουν αξιοπρεπώς είναι πολύ περισσότεροι, τόσο ως απόλυτο νούμερο όσο και ως ποσοστό. Η τεχνολογία έχει κάνει απίστευτα βήματα προόδου με ρυθμό που επιταχύνεται. Η βελτίωση είναι εντυπωσιακή σε όλα τα επίπεδα.

Και όμως, υποκειμενικά πολλοί συνάνθρωποί μας νιώθουν χειρότερα. Νιώθουν και συχνά είναι αδικημένοι και αποκομμένοι. Η ταχεία πρόοδος εν τέλει δημιούργησε χάσματα που σε πολλούς φαντάζουν αγεφύρωτα. Έχουμε μια νέου τύπου ταξική διάρθρωση της κοινωνίας όπου ο πλούτος δεν είναι το μοναδικό κριτήριο. Εκεί που η ανθρωπότητα ανέμενε την οριστική αποθέωση του ορθολογισμού, βλέπουμε να επανέρχεται σε πολλαπλά επίπεδα ένας ξεχασμένος δογματισμός.

Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης πριν περίπου εικοσιπέντε χρόνια άφησε μια παγκόσμια υπερδύναμη στον ρόλο του διεθνούς αφεντικού. Ένα μοντέλο προβληματικό από τη φύση του. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν κατάφερε έγκαιρα να μετεξελιχθεί σε έναν δεύτερο ισότιμο πόλο επιρροής, που δεν θα ήταν απαραίτητα αντίπαλος προς την Αμερική αλλά σίγουρα θα μπορούσε να εξισορροπεί τα πράγματα στη διεθνή σκακιέρα. Αυτόν τον ρόλο φαίνεται πως προσπαθεί να τον παίξει η Κίνα, αλλά τα ερωτηματικά γύρω από το καθεστώς αυτό είναι πολλά και εν πολλοίς αναπάντητα.

Η σημαντικότερη αλλαγή όμως είναι νομίζω αυτή που έφερε η επανάσταση της πληροφορίας. Σήμερα η είδηση και η γνώση, όπως βεβαίως  και η προπαγάνδα, είναι διαθέσιμες παντού και πάντα, συχνά σε πραγματικό χρόνο. Τα γεγονότα που ίσως θα τα διαβάζαμε παλιά σε μια μικρή στήλη μιας εφημερίδας, μέρες ή και εβδομάδες αφού συμβούν, τώρα πια συχνά τα βλέπουμε με live video.

Κατά κάποιο τρόπο θέτουμε εαυτούς εθελοντικά στη θέση του υποψήφιου θύματος προπαγάνδας. Επίσης, κυρίως μέσα από τα smartphones και τα social networks, ένας πολύ μικρός αριθμός εταιρειών ξέρει την προσωπικότητα μας, τις επιθυμίες και τους φόβους μας, ενδεχομένως πολύ καλύτερα από εμάς τους ίδιους. Είναι κάτι που εμένα προσωπικά με φοβίζει, επειδή γνωρίζω πως οι πληροφορίες που έχουν για μένα επαρκούν ίσως για να μπορέσουν, σε κάποιο βαθμό, να καθοδηγήσουν την σκέψη και τη συμπεριφορά μου.

Σήμερα κλείνω τα σαράντα.

Από τη μια η ψυχή μου είναι γεμάτη ευγνωμοσύνη. Ευγνωμοσύνη για την οικογένεια μου, τους δασκάλους μου, τους φίλους και τους συνεργάτες μου. Όλους αυτούς χάρη στους οποίους η διαδρομή αυτή ήταν πράγματι γεμάτη αγάπη, γνώσεις και εμπειρίες.

Από την άλλη, έρχεται συνέχεια στο μυαλό μου το ερώτημα πως θα είναι ο κόσμος σε ακόμα σαράντα χρόνια από σήμερα. Κι επειδή γρήγορα καταλαβαίνω πως αυτό είναι απολύτως αδύνατο να προβλεφθεί, αναρωτιέμαι τι πρέπει να κάνουμε σήμερα ώστε η όποια πορεία πάρει η ανθρωπότητα να είναι σε κατεύθυνση θετική.

Όσο το σκέφτομαι λοιπόν, καταλήγω σε κάτι ιδιαίτερα απλό και βασικό. Τόσο πολύ, που σε κάποιο βαθμό ξεχάστηκε:

Δημοκρατία, παιδεία και δικαιοσύνη.

Ας διευκρινίσω ότι στην έννοια της δικαιοσύνης περιλαμβάνω και εκείνες της ισότητας και της ισονομίας.

Η ταχύτητα της προόδου ήταν τόσο μεγάλη που κατά κάποιο τρόπο χάσαμε τη σύνδεση με τις βασικές, τις θεμελιώδεις αρχές της ανθρώπινης υπόστασης μας. Είναι μια σχέση που πρέπει να ανακτηθεί. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να μπει καμία τροχοπέδη στην πρόοδο, κάθε άλλο. Η πρόοδος μπορεί και πρέπει να επιταχυνθεί περαιτέρω. Αυτό όμως που οφείλουμε να κάνουμε είναι να διασφαλίζουμε το πλαίσιο, τις απαραίτητες συνθήκες, ώστε κάθε άνθρωπος να είναι ενεργό κύτταρο της δημοκρατίας, κάθε άνθρωπος να λαμβάνει (και να προσφέρει) την καλύτερη δυνατή παιδεία και, πάνω απ όλα, κάθε άνθρωπος να ζει σε συνθήκες δικαιοσύνης.

Ενώ λοιπόν η επιστήμη και η τεχνολογία μας θα συνεχίσουν να τρέχουν ασταμάτητα προς τα εμπρός, εμείς οι άνθρωποι πρέπει να γυρίσουμε στα βασικά και να εξασφαλίσουμε ότι λειτουργούν σωστά στις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται.

Για παράδειγμα, η παρούσα κατάσταση με το πλήθος και τη ποιότητα των δεδομένων που συγκεντρώνει ένας μικρός αριθμός εταιρειών σχεδόν για κάθε άνθρωπο στη Γη, μπορεί και να είναι προβληματική από την άποψη της δικαιοσύνης.

Επίσης για παράδειγμα, στο αντικείμενο της παιδείας, σε έναν κόσμο που η τεχνητή νοημοσύνη θα αποτελεί βασικό καθημερινό εργαλείο, οι ποιότητες των ανθρωπιστικών επιστημών θα αποκτήσουν σίγουρα πολύ μεγαλύτερη αξία.

Στο τελευταίο τμήμα αυτού του μάλλον εκτεταμένου άρθρου, θα ήθελα να πω ότι μόνο η πολιτική μπορεί να εξασφαλίσει τη δημοκρατία, την παιδεία και τη δικαιοσύνη. Η πολιτική όμως είναι κάτι πολύ διαφορετικό, ακριβέστερα είναι κάτι πολύ περισσότερο, από τη συμμετοχή σε ψηφοφορίες.

Ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν, έγραψε ο Αριστοτέλης. Αν φύγει το πολιτικόν, μένει μόνο το ζώον. Όπως όλα τα ενδιαφέροντα πράγματα στη ζωή, η πολιτική είναι δύσκολη. Θέλει χρόνο και κόπο. Θέλει να διαβάζεις, να ενημερώνεσαι, να συζητάς, να σκέφτεσαι. Να έχεις τη δύναμη  να διαφωνείς με ανθρώπους που εκτιμάς. Να μπορείς συχνά να κινείσαι αντίθετα στο βραχυπρόθεσμο συμφέρον σου. Τελικά όμως δεν υπάρχει τίποτα άλλο που μπορείς να κάνεις για να είσαι χρήσιμος στην κοινωνία και εν τέλει στον ίδιο σου τον εαυτό.

Η αληθινή και υγιής συμμετοχή του ανθρώπου στην πολιτική διαδικασία είναι η μόνη που μπορεί να του δώσει την αισιοδοξία και την αυτοπεποίθηση που χρειάζεται ώστε η πρόοδος της κοινωνίας να έχει τα θετικά χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Σε πολύ μικρή ηλικία, ίσως τεσσάρων ή πέντε ετών, θυμάμαι τη μητέρα μας να εύχεται σε εμένα και στον αδερφό μου, στις γιορτές και στα γενέθλια μας, με την φράση «να μεγαλώσεις με υγεία και να γίνεις ένας καλός και χρήσιμος άνθρωπος στην κοινωνία».

Είναι αυτή μια πολύ έντονη ανάμνηση μου. Φυσικά δεν είμαι εγώ αυτός που θα κρίνω εάν όντως έγινα καλός και χρήσιμος άνθρωπος στην κοινωνία, όπως ήταν η επιθυμία της μαμάς μου — πιστεύω με τις καλύτερες των προθέσεων.

Αυτή η ευχή όμως, που ξεκάθαρα είναι και νουθεσία, ηχεί ακόμα στα αυτιά μου και αποτελεί οδηγό για τις σκέψεις και τις πράξεις μου. Έτσι ήταν στα πρώτα μου σαράντα χρόνια, έτσι στοχεύω να είναι και σε όσα ακολουθήσουν.

Ας είμαστε αισιόδοξοι λοιπόν. Ο κόσμος θα συνεχίσει να γίνεται όλο και καλύτερος, αρκεί καθένας από εμάς να κάνει το μικρό κομμάτι εργασίας που του αναλογεί.